رسالت قرآن در معیشت

قرآن کریم روح را از عالم غیب می داند و بدن را در قلمرو شهادت، و اصالت از آن غیب است که واسطه فیض خدای سبحان بوده و مستفیض های نشأه شهادت را برخوردار می نماید، بنابراین اوصاف روح که مهم ترین آنها اعتقاد است اصل بوده، و تأمین نیازهای بدن که در گرو مسائل مالی و مادی است یعنی اقتصاد فرع می باشد، گر چه تفکر اقتصادی و طرح و برنامه ریزی دقیق مسائل پیچیده آن جزء برجسته ترین علوم به شمار می آید، لیکن هر علمی از آن جهت حاکی معلوم است که ارزش خود را از معلوم دریافت می کند، لذا علم خداشناسی و پیامبرشناسی و امام شناسی و معادشناسی و مانند آن از اصول کلی اسلام چون حاکی از عالم غیب و قلمرو روح است، ارزش والای خود را از آن معلومهای ارزشمند کسب می نمایند.

منظور از این ارزش همانا قوّت درجه وجودی است که از امور حقیقی به شمار می آید، نه ارزش اعتباری، تا از محدوده حقیقت فرود آمده باشد و داخل در عناوین اعتباری گشته و با اعتبار گوناگون معتبران دگرگون شود، گر چه اقتصاد در فرهنگ قرآن روبناست نه زیر بنا، لیکن اسلام هرگز نسبت به سائر مسائل روبنائی و فرعی بی اهمیت نبوده و نیست.

مال و آنچه جدای از حقیقت روح آدمی است، کمال انسان محسوب نمی شود بلکه وسیله رفع نیازهای طبیعی می باشد و چون تهیه وسائل آن بدون رنج نیست مقدار معقولی از کشش درون و لذّت مالک شدن در نهان طبیعی انسان  نه فطری وی  ذخیره شده است تا به بها و بهانه آن، رنج تحصیل مال تحمّل شود.

قرآن کریم همانطوری که اختران سپهری را زیور گنبد مینا می داند نه زینت انسان: «اِنّا زینَا السّماءَ الدُّنیا بِزینهٍ الْکواکب»[1] باغ و مرغزار زمینی را زینت زمین می شمارد، نه زیور بشر: «اِنّا جَعَلْنا ماعَلَی الْاَرضِ زینَهً لَها لَنبْلُوَهُمْ اَیهُم احسَنُ عَمَلاً و انّا لَجاعِلُونَ ما عَلَیها صَعیداً جُرُزاً»[2] لیکن ایمان که از سنخ روح است آن را زیور جان آدمی می داند: «حبَّبَ اِلیکمَ الاِیمانَ وَ زَینَهُ فی قُلوبِکمْ وَ کرَّهَ الیکمُ الْکفر و الفُسوق و العِصْیانَ»[3]

دوستی مال بیش از جنبه آلی بودن و جمع آن زائد بر رفع نیاز، مذموم است، گر چه تولید آن جهت تهیه وسائل رفاه دیگران، و تخفیف بار توانفرسای تورّم و تنگدستی جامعه هر چه بیشتر بهتر خواهد بود، قرآن کریم دوست داشتن زیاد مال را اندوه روح دانسته و آنرا نکوهش می کند: « وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا »[4] و اگر از آن به خیر یاد کرده است مانند: «اِنَّهُ لِحُبِّ الْخیرِ لشَدید»[5]گذشته از آنکه اوّلاً عنوان خیر وصف مال است نه صفت دوست داشتن و ثانیاً از آیه مدح مال دوستی استفاده می شود آنرا به گمان کسی که مال را دوست دارد، خیر نامید و گرنه روش آیه در نکوهش انسانی است که نسبت به خدای سبحان کفور است: «اِنَّ الاِنسانَ لرَبِّهِ لَکنُودَ وَ اِنَّهُ علی ذلک لَشَهیدٌ وَ انَّهُ لِحبِّ الْخیرِ لَشَدیدٌ »[6] و همچنین آیه وصیت که از مال به خیر یاد کرده است به لحاظ ضرورت وجود آن در زندگانی دنیائی می باشد که در اینحال خیر است و به کسی هم وابسته نیست.

داشتن ثروت در اقتصاد اسلامی، کمال محسوب می شود تا دارنده آن کامل و کسی که آن را ندارد ناقص باشد، حضرت علی بن ابیطالب امیر المؤمنین علیه افضل صلوات المصلّین در تحلیل مسأله ثروت جریان ساده زیستن و نیازمندی بعضی از پیامبران چون نبی اکرم  صلّی اللّه علیه و آله  و موسی کلیم  علیه السّلام  و داود  علیه السّلام  قاری بهشتیان و عیسی مسیح  علیه السّلام  را نقل می کند سپس می فرماید: «فلینظر ناظر بعقله، اکرم الله محمّداً بذلک ام اهانه فان قال اهانه فقد کذب و الله العظیم بالافک العظیم و ان قال اکرمه فلیعلم انّ الله قد اهان غیره حیث بسط الدنیا له وزواها عن اقرب الناس الیه[7] یعنی صاحب نظر در این زمینه با خرد خویش تدبّر کند آیا خدای سبحان با ساده زیستن، پیامبر خود را گرامی داشت یا او را تحقیر نمود اگر کسی بگوید خداوند پیامبرش را در اثر ضعف معیشت و فقر مالی توهین کرد سوگند به خدا دروغ گفت، دروغ بزرگی و اگر بگوید خدای سبحان او را با ساده زیستن گرامی داشت، پس بداند که خداوند کسی را که مبتلا به کثرت اموال کرد اهانت نمود که سفره رنگین دنیا را به روی او باز کرد و برابر او نهاد و از دسترس نزدیک ترین انسان ها به او، یعنی حضرت رسول اکرم  صلّی اللّه علیه و آله  برچید.

بنابراین مال زینت دنیا است نه زیور انسان، و دوست داشتن آن به مقدار معقول در حدّ دوستی وسیله صلاح است نه بیش از آن و نه در حدّ هدف، و ثروت اندوزی و زرمداری مذموم است و اشتیاق به مال های بسیار سبب بازداشتن از راه خدا و مسدود شدن راه تعالی روح است، و مجموع مال های دنیا به اندازه نیازِ مجموع انسان ها است و جمع آوری آن در یکجا و احتکار آن نزد گروه یا شخص خاص، مخالف نظام پولی در اسلام است، و تأسّی به انبیاء  علیهم السّلام  در ساده زیستن است و کمال در هجرت از زیاده طلبی به خیر زیاد می باشد، که خیر نفسی است نه نِسْبی، و خیر واقعی است نه اعتباری و خیالی و. . .

پیروزی رزمندگان در صدر اسلام، مرهون عللی بود که یکی از آنها قناعت در معیشت است، چنانکه اصحاب صُفّه[8]از مهاجرین و ایثارگران انصار نمونه بارز آنند و تحلیل نهائی نبرد مسلمین با کافران به صورت ظفر کوثر بر تکاثر و پیروزی از خودگذشتگی بر خواستن برای خود و غلبه زهد بر زرمداری و چیره گی زندگی بسیط بر زندگی پیچیده و خلاصه اعتلای کلمه الله بر کلمات دیگرانست.

خطوط کلی اقتصاد اسلامی را، همانا قسط و عدل ترسیم می کند، که ترسیم کننده همه خطوط دینی است لذا از افراط مبتلایان به انبوه مال می کاهد تا به دام شکمبارگی و اسراف و خوش گذرانی و طغیان و بخل و از بین بردن حق دیگران و طمع نیفتند و هم از تفریط مبتلایان به اندوه فقر مالی کاهش می دهد، تا گرفتار سختی و گرسنگی و برهنگی و زبونی و دریوزگی نشوند و انزال قانون کلی «کیلا یکونَ دُولةً بینَ الْاَغنیاءِ مِنکم»[9] از همگان بویژه از عالمان راستین و دین شناسان دین باور، و مفسران متعهّد و فقیهان زاهد تعهد گرفت که در برابر نابرابری توانگران و تهیدستان، و در قبال ناباوری زیاده جویان و در پیش روی محرومان، آرام نگیرند و به دادخواهی برخیزند، تا اموال عمومی در بین همه مردم جریان یابد نه در نزد اشخاص خاص حقیقی یا حقوقی: «لو لا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ الله علی العلماء الا یقاروّا علی کظّة ظالم و لا سَغَب مظلوم لا لَقیتُ حَبلها علی غاربها و لسقبت آخرها بکأس اولها. . . »[10] از این بیان معلوم می شود که همگان در تنظیم قسط اقتصادی مسؤل اند، آنکه می تواند به عنوان رهبری و ولایت امر، و آنکه توان رهبری را ندارد یا با قیام من به الکفایه، ولایت مسلمین از او ساقط شد.

حضور در صحنه و نصرت رهبر و تولّی ولی مسلمین بر او لازم می باشد، و اگر این شرط نسبت به ولی مسلمین فرضاً شرط وجوب باشد نه واجب، و مقدمه حصولی باشد نه تحصیلی، نسبت به حاضران و کمک کننده گان، شرط واجب است نه وجوب، و امری است تحصیلی نه حصولی. اصل این مطلب که توانگری و تهیدستی، هر دو آزمون الهی است و هیچکدام ذاتاً مایه کرامت یا اهانت آدمی نیستند از آیات سوره فجر استنباط می شود: « فَأَمَّا الإنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَکرَمَنِ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ کلا. . . »[11] چه اینکه پندار باطل مبتلای به توانگری، سبب می شود که وی محبّت فراوان به مال پیدا کند، و نسبت به اطعام مستمندان قیام و اقدام نکرده، نه شوق داشته باشد نه مشوّق، در آیات دیگر همین سوره آمده است.

آنچه در پیرامون اهمیت مال آمده جنبه توصیفی دارد نه دستوری، چنانکه همه آنچه در پیرامون خطر فقر مالی وارد شده، جهت توصیفی دارد نه دستوری، مثلا از پیامبر اکرم  صلّی اللّه علیه و آله  درباره خطر فقر اقتصادی چنین رسیده است: «بارک لنا فی الخبز، و لا تفرّق بیننا و بَینهَ فلو لا الخبزْ ما صلّینا و لا صُمنا و لا ادینا فرائض ربّنا»[12]فقط جنبه تأثیر طبیعی قضیه را در بر دارد نه جهت دستوری آن را، چه اینکه ناظر به مقدار تحمل مردم متوسط است و گرنه اوحدی از مردان الهی چه در صدر اسلام چه در عصر ما با تحمل همه سختی های تنگدستی، اسلام ناب را یاری کرده و دشمن مهاجم را از مرز میهن اسلامیمان طرد نموده، و کیان قرآن و عترت را با عنایت خدا از گزند بیگانگان حفظ کردند.

پی نوشت ها