خبرگزاری تسنیم: نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران اگرچه با دخالت کشورهای خارجی و طراحی کودتای 28 مرداد به شکست انجامید، اما عرصه حضور و ائتلاف اکثریت ملت ایران در قطع دست بیگانگان از منابع خدادادی این سرزمین بود.
اگر چه در مسیر ملی شدن نفت نیروهای مختلفی اعم از ملی‌گراها، روشنفکران، روحانیون، مذهبی‌ها، بازار و... نقش داشتند اما موتور محرکه نهضت که عامل به صحنه آوردن مردم بود، حضور شخصیتی مانند آیت‌الله کاشانی به‌شمار می‌رفت. در واقع وی پیشتر از محمد مصدق که جبهه ملی را رهبری می‌کرد بر سر ملی شدن نفت ایران تاکید داشت. سخن گفتن از تاریخچه مبارزات آیت‌الله کاشانی بر علیه استعمار خارجی و استبداد رژیم پهلوی مجال بیشتری می‌طلبد اما در این گزارش صرفا نگاهی به مقطع سال 29 و اقدامات ایشان در بسیج توده‌های مردمی علیه هیئت حاکمه و پیش‌بردن نهضت ملی شدن نفت داریم.
آیت‌الله کاشانی 20 خرداد سال 1329 از تبعید در لبنان به میهن بازگشت و با استقبال تاریخی در فرودگاه مهرآباد مواجه و پس از مراجعت به ایران مبارزات را تشدید ساخت. وی به محض ورود به کشور از مردم خواست به‌هم بپیوندند و مجاهدت و فداکاری کنند و "به هیئت حاکمه خائن و بی‌وجدان و وطن‌فروش میدان ندهند". وی در بیانیه خود تاکید کرد، "نفت ایران متعلق به ملت ایران است و به‌هر ترتیبی که بخواهد با آن رفتار می‌کند و قراردادی که با اکراه و اجبار تحمیل شود هیچ نوع ارزش قضایی ندارد!" اشاره آیت‌الله به قرارداد گس-گلشائیان بود که رژیم درصدد تصویب آن بود.
قرارداد گس-گلشاییان یا «قرارداد الحاقی» قراردادی بود که در تاریخ 26 تیر 1328 بین دولت ایران و نمایندگان شرکت نفت ایران و انگلیس به عنوان ضمیمه قرارداد 1933 امضا شد. بر اساس این قرارداد شرکت نفت تعدیلاتی در مبالغ پرداختی به ایران را می‌پذیرفت. نام قرارداد از نام دو تن از مذاکره کنندگان یعنی سِر نویل گَس (از مقامات شرکت) و عباسقلی گلشائیان (وزیر دارایی ایران) گرفته شده‌است.
این قرارداد با تلاش اقلیت مجلس پانزدهم خصوصاً حسین مکی)به تصویب مجلس شورای ملی نرسید و رجبعلی منصور نخست‌وزیر وقت با بالاگرفتن اعتراضات و مخالفت‌های مداوم آیت‌الله کاشانی با سیاست‌هایش استعفاء داد.
آیت‌الله کاشانی به محض ورود به ایران از تبعید در اطلاعیه‌ای اعلام کرد، "نفت ایران متعلق به ملت ایران است و به‌هر ترتیبی که بخواهد با آن رفتار می‌کند."
با استعفای رجبعلی منصور، حاجعلی رزم‌آرا که رئیس ستاد ارتش بود به نخست‌وزیری رسید. آیت‌الله کاشانی در اطلاعیه‌ای وی را عامل بیگانه معرفی کرد و در پی این اطلاعیه بازار تهران تعطیل شد و هزاران نفر از مردم در میدان بهارستان اجتماع کردند تا از ورود رزم‌آرا به مجلس جلوگیری کنند.
6 تیرماه همان سال رزم‌آرا برای معرفی کابینه خود به مجلس آمد. دکتر مصدق پشت تریبون رفت و اعلامیه کاشانی را قرائت کرد: " به تبعیت از افکار عامه مسلمین ناچارم مخالفت شدید و قطعی خود را با حکومتی که برخلاف افکار عمومی و به کمک بیگانگان و تحریک و تشبث آنان می‌خواهد زمام امور را در دست بگیرد اظهار کنم و عموم مردم را برای مقاومت در مقابل این بلای عظیم که جامعه اسلامیت و ایرانیت را به فنای عاجل رهسپار خواهد کرد دعوت می‌نمایم."
خطر دولت رزم‌آرا ملی شدن نفت را تهدید می‌کرد اما آیت‌الله کاشانی و اقلیت طرفدار این طرح در مجلس همچنان بر موضع خود پافشاری می‌کردند. 19 آذر سال 29 اقلیت مجلس شورای ملی گزارشی مبنی بر رد لایحه الحاقی(گس-گلشائیان) تقدیم مجلس کرد. آیت‌الله کاشانی نیز در بیانیه‌ای از مردم خواست آنقدر درباره ملی شدن صنعت نفت پافشاری کنند که طرفداران شرکت نفت ناچار به اطاعت از افکار عمومی شوند.
آیت‌الله کاشانی در بیانیه‌ای که توسط مصدق قرائت شد دولت رزم‌آرا را "بلای عظیم" دانست و از عموم مردم خواست با آن مقابله کنند
سوم دی‌ماه مظفر بقایی طرحی را به امضای 11 نفر از نمایندگان رساند: "به نام سعادت ملت ایران و به منطور کمک به تامین صلح جهانی ما امضاءکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت در سراسر کشور بدون استثناء ملی اعلام شود..." .
آیت‌الله کاشانی 8 دی‌ماه با برگزار کردن تجمعی در میدان بهارستان از مردم خواست تا صنعت نفت را بصورت یک خواست عمومی مطرح کنند. انتخاب میدان بهارستان برای این بود که هم حمایتی از نمایندگان جبهه ملی شده باشد و هم زنگ خطر را در گوش نمایندگان مخالف ملی شدن نفت به‌‌صدا درآورد.
علاوه بر وی، سایر روحانیون تراز اول کشور نیز به تبعیت از مرحوم کاشانی در تلگراف‌هایی بر ملی شدن صنعت نفت تاکید کردند:
آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدتقی خوانساری (از مراجع ثلاث)، شیخ محمود حلبی (که بعدها بنیان‌گذار انجمن حجتیه شد)، میرزا خلیل کمره‌ای و میرزا محمدباقر کمره‌ای، آیت‌الله شیخ بهاءالدین محلاتی(از مراجع وقت)، آیت‌الله حاج شیخ عباسعلی شاهرودی، آیت‌الله سیدمحمود روحانی قمی، آیت‌الله سیدحسن چهارسوقی از علمای بزرگ اصفهان، آیت‌الله سیدحسین خادمی بود که دوران انقلاب هم از علمای برجسته اصفهان بود، آیت‌الله سید صدرالدین صدر پدر امام موسی صدر که در دوران نهضت نفت از فدائیان اسلام دفاع می‌کرد و یکی از کسانی که همیشه شهید نواب صفوی به دیدنش می‌رفت و... .
روز 21 دی‌ماه طرحی به امضای 40 نفر از نمایندگان رسید و کمیسیون نفت ملکف شد طی دوماه روش دولت را در موضوع نفت تعیین و به مجلس تقدیم کند. آیت‌الله کاشانی که منتظر اقدام قاطع و فوری مجلس در مقابل دولت بود و فکر می‌کرد اشکالی در ملی کردن نفت با وجود پیشنهادات داده شده نمی‌باشد یکباره دست به ابتکار جدیدی زد و از مردم خواست تا در یک اجتماع عمومی تکلیف نفت را معلوم کنند.
روز 6 بهمن آیت‌الله کاشانی از مردم دعوت کرد در مسجد شاهِ سابق تجمع کنند. در این گردهمایی عظیم بعد از سخنرانی‌های تند علیه استعمار انگلیس و دولت‌های دست‌نشانده قطعنامه‌ای به تصویب رسید که ملّی کردن صنعت نفت در سراسر ایران غیر قابل تردید اعلام شد. این تجمع در آگاهی مردم نسبت به ملی شدن نفت موثر بود.
8 اسفندماه طرحی به امضای 8 نفر از نمایندگان مجلس به کمیسیون نفت پیشنهاد شد که در آن طرح، اصل ملی شدن صنعت نفت به‌عنوان هدف نهایی تلقی و اجرای آن به فراهم شدن سرمایه و وسایل دیگر موکول شد و دولت برای استفاده از عواید نفت با شرکت برای پنجاه درصد منافع وارد مذاکره شود و اگر دولت موفق نشد، لایحه ملی شدن نفت را به مجلس بیاورد.
اقدام یاران آیت‌الله کاشانی و هلاکت رزم‌آرا زنگ خطری برای نمایندگان وابسته به انگلیس در مجلس شانزدهم بود که مانع ملی شدن نفت بودند و فردای آن روز کمیسیون نفت به اتفاق آراء اصل ملی شدن نفت را پذیرفت.
با این‌حال تیمساز حاجعلی رزم آرا که آن زمان نخست‌وزیر بود با حضور در کمیسیون نفت با این تصمیم مخالفت کرد و نیاز بود تا برای ملی شدن نفت رزم‌آرا از سر راه برداشته شود. فدائیان اسلام به رهبری شهید نواب صفوی که حامیان پر و پا قرص آیت‌الله کاشانی بودند به صحنه آمده و در یک جلسه‌ای باحضور آیت‌الله کاشانی و نواب صفوی که دکتر فاطمی نیز به نمایندگی از مصدق شرکت کرده بود، از نواب می‌خواهند تا رزم آرا را حذف کند چراکه اگر رزم‌آرا حذف نمی‌شد، ملی شدن صنعت نفت ممکن نبود. از سوی دیگر رزم آرا درصدد حذف چهره‌هایی همچون آیت‌الله کاشانی بود ولی اعدام انقلابی او در 16 آذر 1329 به‌وسیله خلیل طهماسبی(از یاران آیت‌الله کاشانی) مانع از رسیدن او به اهدافش شد.
آیت‌الله کاشانی بعد از قتل رزم آرا در مصاحبه‌ای مطبوعاتی صریحاً گفت "تا وقتی‌که خیانت از طرف هیئت حاکمه ادامه داشته باشد و کسانی در هیئت حاکمه بخواهند به نفع اجانب و بضرر ملت ایران اقدام کنند، ملت ایران هم از تنبیه و مجازات خائنین قصور نخواهد ورزید." اقدام یاران آیت‌الله کاشانی و هلاکت رزم‌آرا زنگ خطری برای نمایندگان وابسته به انگلیس در مجلس شانزدهم بود که مانع ملی شدن نفت بودند و فردای آن روز کمیسیون نفت به اتفاق آراء اصل ملی شدن نفت را پذیرفت.
24 اسفند 1329 نیز قانون ملی شدن صنعت نفت در مجلس شورای ملی تصویب شد و مجلس سنا نیز آن را در 29 اسفند آن سال تصویب کرد.
