محسن نصیری طوسی؛ فوق‌تخصص بیماری‌های گوارش و کبد
برای آن که در مورد کبد سخن بگوییم، ابتدا باید کارکرد آن را بدانیم و سپس مواردی که کبد را تهدید می‌کند، بشناسیم و بعد بدانیم نتیجه سهل‌انگاری در مراقبت از این عضو بسیار مهم چیست و چه بلایی به روزمان می‌آورد و در نهایت وقتی با معضلات مرتبط با کبد آشنا شدیم، بدانیم چگونه با آن روبه‌رو شویم که کمترین مشکل را داشته باشیم.
در این رابطه دکتر محسن نصیری طوسی، فوق‌تخصص بیماری‌های گوارش و کبد، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو تیم پیوند کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران، توضیحات جامعی در پاسخ به پرسش‌های خبرنگار دنیای سلامت، ارائه کرد.
کارکرد طبیعی کبد چیست؟
کبد در مقام بزرگ‌ترین عضو بدن، می‌تواند به عنوان یک کارخانه شیمیایی برای بدن در نظر گرفته شود. عملکرد کبد به نوعی است که تعداد زیادی از مواد سوخت و ساز بدن را می‌سازد، سپس آنها را ذخیره می‌کند، در ادامه تغییر می‌دهد و دوباره ترشح می‌کند. جایگاه کبد در این کارکرد اساسی و محوری است. کبد خون غنی از مواد مغذی جذب شده از روده را به صورت مستقیم از دستگاه گوارش دریافت می‌کند و سپس آنها را در خود به شکل مواد شیمیایی تغییر می‌دهد و ذخیره می‌کند تا در مواقع ضروری در جای دیگری از بدن جهت نیازهای متابولیک مورد استفاده قرار دهد. کبد به ویژه در تنظیم قند، چربی و پروتئین اهمیت ویژه‌ای دارد. کبد با تولید، ذخیره‌سازی و تنظیم مواد ضروری بدن، این مواد و فاکتورهای انعقادی و ویتامین‌ها، نقش موثری در تأمین انرژی لازم برای اعضای بدن دارد. به عبارت بهتر سلامت و انرژی بدن به کار سالم کبد بستگی دارد.
نکته مهم دیگر این است که کبد صفرا را که نقش عمده‌ای در هضم و جذب چربی‌ها در دستگاه گوارش دارد، می‌سازد و ترشح می‌کند. کبد محصولات زاید را از خون می‌گیرد و آنها را به داخل صفرا ترشح می‌کند. صفرای تولید شده در کبد، به صورت موقت در کیسه صفرا ذخیره می‌شود تا به محض ورود غذا به روده، کیسه صفرا، صفرای جمع شده در خود را برای هضم غذا به داخل روده بریزد. اهمیت این رویکرد در این است که صفرا در روده به هضم و جذب غذا کمک می‌کند. کبد از طریق ترشح صفرا، تنظیم و دفع داروها را انجام می‌دهد و منجر به سم‌زدایی از بدن می‌شود. همچنین ترشح صفرا به هضم و جذب چربی‌ها در روده نیز کمک می‌کند. بنابراین اگر بخواهیم اهمیت وجود کبد را در یک جمله خلاصه کنیم، کبد سالم برای سلامتی و پاکی بدن و کمک به هضم و جذب مواد غذایی از دستگاه گوارش لازم است.
بیماری‌های شایع کبدی کدامند؟
متاسفانه بیماری کبد در ابتدا هیچ علامت ظاهری ندارد که انسان را متوجه خطر کند و تنها با آزمایش خون و سونوگرافی کبد می‌توان از سلامت کبد اطمینان حاصل کرد. بسیاری از بیماری‌های کبدی اگر زودتر تشخیص داده شوند و درمان لازم صورت پذیرد، قابل پیشگیری هستند. این در حالی است که تشخیص دیرهنگام و درمان به موقع، باعث پیشرفت و مزمن شدن بیماری کبدی می‌شود که می‌تواند نارسایی مزمن کبد را رقم بزند.
در ایران سه علت شایع بیماری مزمن کبدی، بیماری کبد چرب، هپاتیت‌های مزمن ویروسی B و C و بیماری خود ایمنی کبد (اتوایمیون) هستند. بیماری در رگ‌های کبد و بیماری‌های ارثی کبد مثل بیماری ویلسون (تجمع مس در بدن)، هموکروماتوزیس (تجمع آهن در بدن) و عدم تشکیل مجاری صفراوی (در کودکان) ازعلل دیگر صدمه به کبد هستند. از دیگر علل شایع نارسایی‌های حاد کبدی، عوارض کبدی ناشی از مسمومیت‌های دارویی و داروهای گیاهی بدون شناسنامه هستند.
علائم نارسایی مزمن کبد پیشرفته چیست؟
بی‌توجهی باعث بروز مشکل و ادامه یافتن بیماری کبد برای طولانی‌مدت، به تدریج باعث سفت شدن، کوچک شدن، کم‌کاری و نارسایی مزمن کبد می‌شود و به این حالت سیروز کبدی گفته می‌شود. زردی، ضعف و بی‌حالی شدید، خواب آلودگی، اختلال سطح هوشیاری و کما، تجمع آب درون شکم و استفراغ خونی از واریس‌های مری در مراحل پیشرفته نارسایی کبد یا سیروز کبدی اتفاق می‌افتد. البته تشخیص نهایی با مراجعه به پزشک و انجام آزمایشات اختصاصی انجام می‌شود.
مراقبت‌های درمانی نارسایی مزمن کبد چگونه است؟
بیماران با سیروز کبد باید تحت نظر پزشک متخصص گوارش و کبد باشند. بیماران باید با مصرف صحیح دارو، پرهیز، رژیم کافی، رعایت شیوه زندگی صحیح و رعایت نکات پزشکی جلوی پیشرفت بیشتر بیماری کبدی خود را بگیرند. در بسیاری از موارد می‌توان با رعایت این نکات با وجود سیروز کبدی به خوبی به زندگی خود ادامه داد. ولی در صورت ایجاد علائم نارسایی پیشرفته کبدی، بیمار باید با معرفی پزشک اولیه به مرکز پیوند کبد مراجعه کند.
بیمار معرفی شده برای پیوند کبد چه اقداماتی باید انجام دهد؟
اگر چه بیمار مبتلا به مشکلات مزمن کبدی با مراجعه به درمانگاه پیوند کبد پرونده تشکیل می‌دهد، ولی تا هنگامی که پیوند کبد انجام نشود، باید به نکات زیر توجه داشته باشد:
تا قبل از پیوند کبد به صورت منظم تحت نظر پزشک متخصص گوارش و کبد خود باشد و مشکلات خود را با ایشان در میان بگذارد. عدم مراجعه به پزشک و تصمیم خودسرانه به بیمار کبدی صدمه می‌زند.
همیشه داروهای تجویز شده خود را به موقع مصرف کند، زیرا قطع دارو بدون نظر پزشک می‌تواند خطرناک باشد.
همیشه برای مراجعه به درمانگاه پیوند کبد با تعیین وقت قبلی اقدام کند. تعیین وقت قبلی باعث می‌شود تا مراقبت بهتری به بیمار داده شود.
لازم است جهت مراقبت از بیماری کبدی، با تشخیص پزشک معالج آزمایش خون، سونوگرافی، سی‌تی‌اسکن، آندوسکوپی و کولونوسکوپی در این مدت تکرار شود. همچنین در این مدت، واکسن‌های لازم برای بیمار درخواست می‌شود.
قبل از هر مراجعه به درمانگاه پیوند کبد جدیدترین آزمایشات و سونوگرافی کبد خود را همراه با تمامی داروهای مصرفی و سوابق پزشکی به همراه داشته باشد. (CBC, FBS, Cr, Na, K, ALT, AST, ALK.Ph, Alb, Bilirubin Total, Bilirubin Direct , PT (INR) ،Cholesterol ,TG, HDL, LDL)
بیمار باید از مصرف هرگونه سیگار، دخانیات، قلیان، مواد مخدر و الکل پرهیز کند. هر مقدار مصرف این مواد (کم یا زیاد فرقی نمی‌کند) با سلامتی و اقدامات درمانی منافات دارد. به عبارت بهتر هرگونه اعتیاد فعال با عمل پیوند کبد در تضاد است.
بیمار باید از مصرف مقدار زیاد نمک و گوشت قرمز پرهیز کند، حتی ممکن است از بیمار خواسته شود مصرف نمک را کاملاً متوقف کند. مصرف منطقی سایر مواد غذایی سالم با نظر پزشک مانعی ندارد زیرا برای سلامت بدن لازم است.
بیمار کبدی همواره باید نسبت به وزن، قند و چربی خون خود حساس باشد و خود را مرتب وزن کند.
ورزش و تحرک بدنی منظم برای حفظ سلامتی بدن و کبد مؤثر است، اما نباید افراط کرد و بهتر است از خستگی زیاد پرهیز شود.
چه اقداماتی در لیست انتظار پیوند کبد انجام می‌شود؟
در معرفی به درمانگاه پیوند کبد صلاح دیده شده که ضمن اطمینان از نیاز به درمان جراحی پیوند کبد، مقدمات اولیه آن آماده شود. در درمانگاه پیوند کبد بررسی‌های لازم برای تعیین لزوم نیاز به پیوند کبد انجام می‌شود. این مراجعه الزاماً به معنای انجام فوری عمل جراحی پیوند کبد نیست. در صورت نیاز حتمی به پیوند کبد مقدمه آمادگی‌ها و بررسی‌های بیشتر با مشاوره‌های پزشکی و آزمایشات مورد نیاز شروع می‌شود. بنابراین لازم است با حوصله و پیگیری منظم، این بررسی‌ها کامل شود.
همه این اطلاعات در کمیسیونی با حضور متخصص‌های پیوند کبد بررسی و در مورد انجام پیوند کبد با بیمار و خانواده وی مذاکره می‌شود.
تکمیل این بررسی‌ها قسمت اصلی زمان صرف شده برای رسیدن به پیوند کبد است. با تکمیل این مراحل، تیم پیوند کبد منتظر اعلام عضو مناسب (گروه خون، قد و وزن) از سوی مرکز فراهم‌آوری اعضا برای انجام پیوند کبد می‌شود.
این مراحل و شدت بیماری کبدی ترتیب و اولویت انتظار برای انجام پیوند کبد را تعیین می‌کند. به این قسمت از بررسی‌های قبل از پیوند کبد «نوبت انتظار برای پیوند کبد» گفته می‌شود و چیزی به نام ردیف انتظار پیوند کبد وجود ندارد.
با اعلام عضو مناسب، پرستار هماهنگ‌کننده پیوند اعضا با بیمار تماس می‌گیرد و زمانی که جهت انجام پیوند کبد با بیمار تماس گرفته شد، باید به نکات زیر توجه کند:
نظر به این که تماس جهت مراجعه برای انجام پیوند کبد به صورت فوری صورت می‌گیرد، همیشه تمام مدارک پزشکی و مدارک شناسایی مهم بیمار مثل کارت ملی و دفترچه بیمه باید در جای مشخص آماده نگهداری شود.
بیمار باید هنگام تماس برای مراجعه، به ساعت حضور در بیمارستان توجه کند. حضور به موقع برای آماده کردن بیمار قبل از عمل جراحی مهم است. حتماً جهت انجام کارهای ضروری، حضور یک تا دو نفر از بستگان درجه یک همراه بیمار لازم است.
لازم است در طی مسیر مراجعه به بیمارستان، تماس بیمار با پرستار هماهنگ کننده پیوند اعضا حفظ شود و شماره تلفن‌های دسترسی به بیمار به پرستار هماهنگ کننده پیوند اعضا داده شود.
راه تماس با درمانگاه پیوند کبد بیمارستان امام خمینی چیست؟
از آن جا که در تهران بیمارستان امام خمینی اولین و مهم‌ترین بخش پیوند کبد است، باید آدرس و شماره تماس با بیمارستان را بدانیم تا در صورت لزوم بسادگی بتوانیم به این مرکز مراجعه کنیم. آدرس درمانگاه کبد بیمارستان امام خمینی تهران، ضلع شمالی بلوار کشاورز، بین خیابان جمالزاده و دکتر قریب، ساختمان پزشکان استاد یلدا، طبقه دوم است که می‌توان با شماره 7-61192996 با بخش کبد تماس گرفت. همچنین زمان مراجعه به درمانگاه روزهای شنبه تا چهارشنبه از هشت صبح تا یک بعدازظهر است که البته باید با تعیین وقت قبلی باشد.
بیمار باید از مصرف هرگونه سیگار، دخانیات، قلیان، مواد مخدر و الکل پرهیز کند. هر مقدار مصرف این مواد (کم یا زیاد فرقی نمی‌کند) با سلامتی و اقدامات درمانی منافات دارد. به عبارت بهتر هرگونه اعتیاد فعال با عمل پیوند کبد در تضاد است
