جایگاه شادی و تفریح کجاست. چرا مناسک شادی کمتر خودش را در مذهب شیعه نشان می دهد؟ از طرفی، سؤالی متوجه همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی و مذاهب مختلف، هست که مسلمانان گویا به لحاظ روحی گرفته هستند و نسبت به مسیحیت و ادیان و مذاهب دیگر، مناسک شادی کمتری دارند، پس شیعه بالخصوص یک بار باید جواب دهد و کل مسلمانان هم باید در مقابل دنیای مسیحیت یک بار پاسخ دهند، چون در مسیحیت، عزای مسیح خیلی کمرنگ است.
مسأله شادی، از جمله مسائلی است که در فقه شیعی، بسیار کم مورد پژوهش قرار گرفته است. در این رابطه سوالات متعددی نیز وجود دارد، از جمله اینکه آیا اساسا حقی به نام حق شادی وجود دارد یا افتاء به حکم مخالف با شادی مردم، تضییع حقوق ایشان است یا خیر؟ چند یادداشت شفاهی، به واکاوی شادی از منظر فقه می پردازند.
پیشینه شادی در فقه
در بحث شادی در اسلام و شادی در فقه، تاکنون آثار، کتب و مقالاتی چاپ شده و این بحث اجمالاً به لحاظ نصوص، پیشینه خوبی دارد؛ مجموعه ای از آیات و روایت و ادله ای از سیره پیغمبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام که بر اهمیت بحث شاد زیستن دلالت می کند، در دسترس است. ولی الآن و در شرایط فعلی ما یک نوع همزیستی که با اهل سنت داریم و روزبه روز تعاملات ما با اهل سنت بیشتر می شود و در مسئله تعاملات مذاهب، عاملی که خود را خیلی زیاد نشان می دهد، حفظ هویت مذهبی است.
شیعه با هویت مذهبی خودش در تعامل با اهل سنت است و اهل سنت با حفظ هویت سنی خودشان در تعامل با شیعه اند. چون اگر این هویت از دست برود، تعامل بی معنا می شود؛ بنابراین به میزانی که تعامل شیعه و سنی به خاطر افزایش ارتباطات، رشد کرده، به همان مقدار هویت دینی، مذهبی نیز پررنگ شده و چیزی که نمود هویت مذهبی است، مناسک است. یکی از مناسک، عزاداری ها است. مخصوصاً در قالب اربعین که راهپیمایی اربعین یک مانور توجه به اهل بیت است. معنای این تعبیر این است که وسعت توجه به اهل بیت علیهم السلام، حتی اهل سنت را نیز فراگرفته است. ولی باید قبول کنیم که این راهپیمایی غالباً رنگ شیعی دارد. وقتی ما عزاداری امام حسین (ع) و عزاداری ائمه علیهم السلام را پررنگ می کنیم، به عنوان اینکه یکی از معرفات مذهب تشیع است و گاه آن قدر این مسئله پررنگ می شود که دهه محسنیه و دهه فاطمیه اول، دهه فاطمیه دوم، دهه باقریه، دهه صادقیه درست می شود، آن وقت این سؤال مطرح می شود که در منظومه معارف دینی آیا واقعاً باید این مقدار برای عزاداری ارزش قرار دهیم؟ پس سرور، تفریح و شادی چه می شود؟
مناسک عزاداری شیعه، هر سال پررنگ تر
این سؤال سبب می شود که در شرایط فعلی، بازنگری کنیم. بحث شادی از قدیم مطرح بوده که ما نیاز به تفریح داریم، نیاز به شادی داریم، نیاز به برنامه های طنز در تلویزیون داریم؛ نیاز به سرگرمی برای پیر و جوان داریم؛ این از قدیم مطرح بوده است؛ ولی الآن دوباره موردتوجه قرار می گیرد؛ برای اینکه شیعه سال به سال مناسک عزاداری اش پررنگ تر می شود. آن وقت خود شیعه باید بیشتر به این مسئله پاسخ دهد که جایگاه شادی و تفریح کجاست. چرا مناسک شادی کمتر خودش را در مذهب شیعه نشان می دهد؟
کمرنگی عزای مسیح در مسیحیت
از طرفی، سؤالی متوجه همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی و مذاهب مختلف هست که مسلمانان گویا گرفته اند و نسبت به مسیحیت و ادیان و مذاهب دیگر، مناسک شادی کمتری دارند، پس شیعه بالخصوص یک بار باید جواب دهد و کل مسلمانان هم باید در مقابل دنیای مسیحیت یک بار پاسخ دهند، چون در مسیحیت عزای مسیح خیلی کمرنگ است؛ مصیبت مسیح را ذکر می کنند ولی عزاداری برای حضرت مسیح خیلی کم و محدود است و در قالب عزاداری که ما می شناسیم، چه بسا نباشد، بلکه همراه با یک نوع سرور است، چون قائل اند مسیح قربانی گناهان بشر شده و این خودش یک نوع شادی است. مسیح گویا خودش را به انسان ها هدیه داده است و انسان ها دیگر خوشحال و راحت اند به عنوان اینکه یک قربانی درراه خداداده شده است، همه مردم آزاد شدند.
عرفان های کاذب و عرفان های نوظهور هم که مدعی هستند که دستورات و افکار و تعالیم ما به شما آرامش و راحتی می بخشد و لذا سؤال بیش از همه متوجه مسلمانان و بالأخص متوجه شیعیان است. لذا نیاز است به بحث شادی بپردازیم.
شادی از منظر عرفان اصیل اسلامی
برای اینکه از منظر فقهی به بحث بنگریم، چند چیز را باید از یکدیگر تفکیک کنیم. گاهی در مورد شادی و سرور، صرف نظر از بحث مناسک صحبت می کنیم؛ چون بحث مناسک شادی یعنی اظهار سرور و شادی اما یک وقت از خود سرور و شادی صحبت می کنیم. باید دید جایگاه سرور و شادی در منظومه تعالیم دینی چیست؟ یک وقت تفسیر عرفانی داریم. این تفسیر را باید از کسانی که متخصص عرفان اسلامی هستند، بپرسیم. با آن ها صحبت کنیم. تفسیر عرفانی اجمالش این است که انسان عارف، انسانی است که دنیا را زیبا می بیند؛ خدا را صاحب صفات جمال و جلال می بیند؛ خلقت را معنادار می بیند؛ آنچه در عالم هستی وقوع دارد از سر مصلحت است؛ هیچ قطره ای از باران بر روی زمین نمی آید، مگر آنکه مأموری آن را بر روی زمین می رساند؛ هر مصیبتی واقع می شود یک نکته ای دارد یا برای ترفیع درجه است یا کفاره یک گناهی است. تفسیر عرفانی، مبتنی بر این نکته است که جهان مخلوق خداست و خداوند، حکیم علی الاطلاق است؛ هر حادثه ای در سر جای خودش است؛ بی حساب اتفاق نیفتاده است. نتیجه این جهان بینی و نتیجه این طرز تفکر، نگاه عرفانی به جهان است.
غم روزی نخور برهم نزن اوراق دفتر را که پیش از طفل ایزد پر کند پستان مادر را
همه چیز سر جای خودش است، همه چیز خوب است، فقط فیض باید برد و غنیمت شمرد. نتیجه اش یک انبساط خاطری برای عارف است. می گوید بهشت برای بندگان مهیا است. جهنم هم هست. جهنم موقت است، حتی آن هایی که خلود در جهنم هم دارند یک رحمتی است برای خودشان هم برای خودشان هم برای دیگران. «یا من سبقت رحمته غضبه» این تفسیر عرفانی در درونش ذاتاً شادی را به اصطلاح تئوریزه و پایه گذاری می کند؛ یعنی انسان عارف، ذاتاً یک انسان منبسط و شاد است. اگر غم و اندوهی دارد؛ غم و اندوهش از فراغ است؛ از ناحیه خود شیء است، نکند من از این سفره کم بهره باشم، در این بزم هستی که همه خلائق همه عالم وجود در عرض هم سر سفره روزی خدا نشسته اند من بهره ام کم نباشد.
این یک تفسیر عرفانی است که اتفاقاً خیلی جا دارد. به نظر من در دنیای امروز، با توجه به ظهور عرفان های کاذب، نیاز داریم که عرفان اصیل اسلامی را بشناسیم و بر آن تأکید کنیم و به مردم القا کنیم که نگاه عرفانی به جهان داشته باشند، برای این که از زندگی لذت ببرند. اگر مردم می خواهند از زندگی لذت ببرند و حتی بتوانند مصائب خودشان را تحمل کنند و این مصائب شکننده نباشد و نگاه وسیعی به عالم داشته باشند که اگر یک چیزی هم در دنیا فوت شد، در سرای دیگر خداوند بهترین جزاها را می دهد. پس ما اصلاً خوف فوت هیچ چیزی را نداریم. این تفسیر عرفانی خیلی به درد زندگی امروز می خورد؛ به درد سبک زندگی می خورد؛ هیچ جایگزینی هم ندارد این تفسیر را به اهلش واگذار می کنیم.
تفسیر جامعه شناسان از مسئله شادی
تفسیر اجتماعی و سیاسی راجع به شادی داریم و آن این است که جامعه شناسان می گویند: هر جامعه ای احتیاج دارد به اینکه تفریح و شادی به قدر کافی در آن باشد؛ مردم و جامعه باید بانشاط باشند. جوان ها باید سرگرمی و امید به زندگی داشته باشند، باید جایی داشته باشند که احساسات خود را تخلیه کنند؛ حتی در غرب می گویند: جوان احتیاج به سکس دارد. سکس، ابزاری است که سیاستمدار باید از آن استفاده کند تا بتواند جوانان را در جامعه کنترل کند؛ بنابراین آزادی جنسی داده شود. رقص و پای کوبی و قماربازی و کارناوال راه انداختن و جشن های مهیج باید باشد تا افراد بتوانند هیجانات خود را هرگونه که دوست دارند تخلیه کنند. فقط به یکدیگر ضرر و آسیب نرسانند، حتی اگر یک جزیره ای درست کردیم که آنجا بروند، برهنه باشند، می گویند عیب ندارد، این هم بد نیست. یک خانه هایی به عنوان خانه های سکس درست کردیم که افراد با میل و رغبت و باکارت بهداشت آنجا باشند، مشکلی ندارد. این تفکر سکولار است، دین دخالت ندارد. می خواهد مست کند مشکلی ندارد؛ ولی نباید رانندگی کند چون به دیگران ضرر می زند و یا سر کار نرود چون راندمانش پایین می آید؛ اما شب در خانه یا مهمانی شراب بخورد اشکال ندارد.
لذا مهم ترین سؤال غرب از جمهوری اسلامی این است، شما که سکس و مشروب و قمارخانه ندارید، چطور جوانان را کنترل می کنید، لذا باید جمهوری اسلامی یک الگوی جدید بیاورد.
در این الگوی جدید، دین مبنای اداره جامعه است. اگر دین مبنای اداره جامعه است، هر چیزی که آن ها به عنوان ابزار، برای زندگی خوب در نظر گرفته اند، ما باید نسخه بهتر و کامل ترش را در منظومه معارف دینی داشته باشیم، باید به جای سکس و قمار و روابط آزاد و فیلم های مستهجن، جایگزینی را ارائه کنیم. انکار نیاز شادی نمی کنیم؛ ولی برای تأمین آن نیاز به الگویی در مقابل الگوی غربی داریم و باید الگوی جایگزین ارائه کنیم. آنچه قطعی است، این است که نتیجه شادی غربی، بیماری های روانی و افسردگی است که شخص ظاهری سالم و باطنی آلوده و خطرناک دارد.
الگوی فقهی شادی جامعه
در قبال نمونه غربی شادی، باید نیازها به صورت صحیح تأمین شود و جامعه باید آرامش واقعی و سرور و بهجت واقعی را درک کند. فقه باید مناسک شادی را معرفی کند. اگر بخواهیم از دید فقهی به مسئله بنگریم، دستورات مختلفی در فقه وجود دارد، اعم از اینکه فکر باید مثبت باشد، قصدش خدمت باشد تا آزار. ازلحاظ بیرونی و درونی دستور داده است. به صورت دیگران تبسم کن، لباس نو بپوش حتی اگر متمکن نیستی. اگر بنای زندگی تو بر شاد زیستن باشد، کم کم در وجودت نهادینه می شود. تمام این امور انسان را به بهجت و شادی می رساند.
اگر تفسیر سیاسی و اجتماعی چنین باشد، باید سیستمی چیده شود که جامعه شاد زندگی کند و ابزارش را مهیا کند، روش شاد زیستن را نهادینه کند. برای رسیدن به این هدف راه های مختلفی وجود دارد:
ابتداً باید مدل های شادی را بررسی کرد تا بفهمیم کدام رجحان دارد. باید مطالعه بیرونی نمود که دختران و پسران جوامع دیگر مثل غرب آیا شاد هستند؟ علت شادی آن ها چیست؟ چه بستری برای شادی آن ها مهیا شده است؟ چقدر از زندگی رضایت دارند و مثبت اندیشی آن ها در چه حد است؟ همین فاکتورها در کشورهای اسلامی چگونه است. جلوتر هستیم یا عقب تر. علت این امر چیست اگر فهم و باور دینی است باید بررسی شود.
به عنوان فقه نیز این مسئله باید بررسی شود، ادله شرعی نیز الگویی را ترسیم کرده است. در بررسی ادله شرعی کلیدواژه هایی را می یابیم که ما را برای رساندن به این الگو کمک می کند. عناوینی مانند سرور، بهجت، انبساط، فرح، ضحک، تبسّم النبی، نشاط، بُشر، فلاح، مزاح، سعادت، نجات، توفیق، طرب، تبسم، بشاشت، نظره. نظره یعنی خوشی که در صورت شخص پیداست.
بعضی ها را نگاه می کنیم که خوشی زندگی در صورت شان پیداست؛ یعنی معلوم است که آقازاده است. خوب زندگی کرده و به اصطلاح مردم، چاق و تپل است. مثلاً پیشانی اش چروک ندارد. آقای راشد یزدی که در زمان طاغوت در رادیو برنامه های تلویزیونی داشت، کتابی راجع به زندگی نامه پدرش نوشته است. در آن کتاب عکس پدر هست؛ عکس پسر هم هست. در عکس پدر، تمام این پیشانی، چروک برداشته است؛ یعنی رنج زندگی در سیمای این مرد الهی پیداست؛ ولی در عکس پسر، معلوم است که زندگی اش آن سختی های زندگی پدر را نداشته است. نظره یعنی خوشی و خرمی. در مقابل این کلیدواژه ها که ما گفتیم که شادی و سرور را نشان می دهد، کلیدواژه هایی قرار دارد که مربوط به نقطه مقابل است؛ یعنی غم، اندوه، غفلت، غرور، حزن، قبض، قنوط، ضنک، (من اعرض عن ذکری فان له معیشتا ضنکا؛ یعنی زندگی سخت، رنج آور، اندوه بار، خلقنا الانسان فی کبد). با این کلیدواژه ها می توانیم نصوص را پیدا کنیم و بعد از یافتن نصوص، چند چیز را از هم دیگر تفکیک می کنیم:
یکی تفکیک شادی و انبساط و سرور و نشاط و احساس توفیق که در درون شکل می گیرد. از نظر ادله دینی چه قدر این مسئله مهم است که انسان در درونش احساس توفیق کند، منبسط باشد.
یک شاخه دیگر مربوط به اظهار شادی است؛ یعنی شادی های خودمان را نمایش دهیم. چه در مقام ثبوت هم این چنین باشد یا نباشد؛ یعنی گاهی اوقات یک مصیبتی به من واردشده ولی چون میلاد نبی صلی الله علیه و آله است می آیم در جشن شرکت می کنم یا چون مراسم عروسی پسر شماست من این مصیبت خودم را اظهار نمی کنم؛ چون در منزل خودم یک جشنی برپاست؛ یعنی اظهار شادی خودش یک امر مستقل و قابل مطالعه است.
مظاهر فردی شادی در اشخاص
یک بحث دیگر این است که از نظر فقهی یک وقت مناسک شادی را در زندگی فردی، بررسی می کنیم؛ مثلاً امروز که روز میلاد پیغمبر است، شما چگونه بیرون آمدید؛ لباس سرخ پوشیدی یا لباس سیاه. امروز که مثلاً روز 15 ماه رمضان است، میلاد حضرت امام مجتبی است، امروز که روز عید فطر است، حمام رفتی یا نرفتی؟ غسل کردی یا نکردی؟ لباس نو پوشیدی یا نپوشیدی؟ عطر استعمال کردی یا نکردی؟ این در زندگی فردی است.
اما یک وقت، اظهار شادی به لحاظ تعامل با دیگران است؛ یعنی صرف نظر از اینکه میلادی باشد یا نباشد، دستورات دینی به ما می گوید یک مبنای کلی در زندگی یک فرد مسلمان این است که آراسته و متبسم باشد. بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه. غمت را برای خودت نگه دار و شادی ات را با دیگران تقسیم کن. این یک دستور و قاعده کلی است که می گوید: مردم غم هایشان را برای خودشان نگه دارند؛ ولی شادی هایشان را باهم تقسیم کنند. هرکس باید ببیند وظیفه خودش چیست و حاکم اسلامی باید ببیند چگونه می تواند برنامه های شاد را مدیریت کند که مردم در کنار هم با شادی زندگی کنند. شادی هایشان را باهم تقسیم کنند و خوشی هایشان را به هم دیگر سرایت بدهند؛ یعنی یک نفر اگر خوش است، بتواند کاری کند که دیگران هم خوش باشند نه اینکه خوشی اش برای خودش باشد. مثلاً آخر شب خانواده ای جشن عروسی دارند این عروسی نباید برای دیگران غم و غصه و بی خوابی و زحمت باشد. وقتی ما میگوییم خوشی هایمان را باهم تقسیم کنیم نگاه فقهی داریم؛ یعنی در آن، ایذاء المومن نباشد؛ یعنی عنوانی را که می خواهیم حکمی برایش تعریف کنیم، قیود دخیل در آن عنوان را می بینیم. اگر می گوییم که ادخال سرور در قلب مؤمن کن، میگوییم این ادخال و سرور اگر همراه با غیبت یا استهزاء یا دروغ باشد، دیگر آن حکم استحبابی را ندارد. اگر با لهو و لعبی است که همراه با یک امر حرامی است، اگر با اختلاط زن و مرد است که در قالب تهییج احساسات است و کانون خانواده را تضعیف می کند، آن حکم را ندارد. نگاه فقهی یعنی اینکه حیثیات بحث را به لحاظ فردی، به لحاظ تعاملات اجتماعی و قیود دخیل در بحث، مشخص کنیم.
