مقدمه
طب نیز همچون ریاضیات و الاهیات بخشی از فلسفه به معنای عام آن به شمار می رود همان گونه که تمدنهای قدیم هر یک دارای مکاتب فلسفی خاص خود بوده اند به تبع آن دارای مکاتب طبی مخصوص به خود نیز بوده اند و هر تمدنی متاثر از شرایط جغرافیایی خود و بر اساس مزاج و طبائع مردمان آن منطقه روش های درمانی خاص خود را داشتند البته در این میان طب نیز از فرهنگ و عقاید هر منطقه ای تاثیر می گرفت.
از طرفی در کنار تاثیر پذیری مکاتب فلسفی هر تمدنی از هم، مکاتب طبی و روش های درمانی نیز از هم تاثیر می گرفتند. برای همین نقاط اشتراک متعددی را گاهی در میان این مکاتب طبی پیدا می کنیم.
برای همین می توان برای طب نیز همچون فلسفه حد اقل چهار خاستگاه مهم پیدا کرد که این ها از هم تاثیر گرفته اند. طب یونانی، طب ایرانی، طب هندی، طب چینی.
با توجه به این که در قدیم عمدتا مناطق شرق اروپا به ویژه یونان و روم با ایران و هند و چین در ارتباط بوده اند برای همین طب افریقا و یا قاره آمریکا چندان ارتباطی با این چهار مکتب طبی ندارد.
از طرفی با توجه به اینکه زمانی هند تحت قلمرو ایران بوده است و همچنین ارتباط تنگاتنگی با طب چینی به سبب نفوذ فرهنگ هندو و بودا در این منطقه جغرافیایی داشته است برای همین اشتراکات زیادی بین طب هندی و طب چینی شاهدیم.
باتوجه به اینکه در سال های اخیر توجه ویژه ای در سطح جامعه و همچنین محافل علمی به طب سنتی به عنوان طب مکمل در کنار طب جدید، شده است. بنابراین آشنایی اجمالی از طب هندی برای درک تاثیر آن بر طب ایرانی، لازم و ضروری به نظر می رسد.
طب سنتی هند
طب سنتی هند یا «آیورودا»، از جمله مکاتب درمانی چند هزار ساله در جهان است که بر پایه ی اصلاح شیوه ی زندگی و تغییر رژیم غذایی ایجاد شده و جهت پیشگیری از ابتلا به بیماری ها و نیز درمان آن ها استفاده می شود.
«آیورودا» لغتی سانسکریتی است که از دو واژه ی «آیور» به معنای «زندگی» و «ودا» به معنای «دانش» تشکیل شده است. در واقع آیورودا یک سیستم پزشکی، مذهبی و فلسفی است. بخش پزشکی آن، استفاده ی وسیع در درمان بیماری ها در زندگی مردم هندوستان دارد. بخش مذهبی، عقاید آن را مشخص می کند و بخش فلسفی، عشق به حقیقت را بیان می کند.
آیورودا یک واژه سانسکریت به معنی” علم زندگی” و شاید یکی از قدیمی ترین سیستمهای درمانی در دنیا است که از بیش از 5000 سال قبل بطور سـنتی از استاد به شاگرد منتقل می شده و ریشه در متون مقدس آریائی ها ی باستان دارد.
حدود 3000 سال قبل ( 900 سال قبل از میلاد ) سه دانشمند بزرگ به نامهای Charaka، Sushruta، Vagbhata اصول آن را از منابعی که وجود داشت، جمع آوری نمودند. کتابهای بر جای مانده از آنان هنوز هم توسط دانشجویان، اساتید و درمانگران این رشته استفاده می شود. بسیاری از صاحبنظران، سیستم آیورودا را بعنوان مادر تمامی روشهای شفابخشی می شناسند
در این شیوه ی درمانی، درمانگران با کمک گیاهان دارویی، موادغذایی، تکنیک های ماساژ، حرکات ذهن و جسم (یوگا) و رایحه درمانی برای درمان و پیشگیری از ابتلا به بسیاری از بیماری ها اقدام می کنند. برخی از متدها و تکنیک های درمانی این شیوه ی درمانی به حدی ساده است که با به کار بستن آن ها در زندگی روزمره می توان سلامت و تندرستی اعضای خانواده را برای همیشه حفظ کرد.
طب سنتی هند به دو دسته تقسیم می شود:
1- طب سنتی جنوب هند یا سیدا Siddha
2- طب سنتی هندویی یا آیوروداAuyarveda
این روش سنتی درمانگری، متعلق به ساکنان اولیه ی شبه قاره ی هند یعنی «دراویدین ها» است. آن ها این متون طبی را روی برگ های موز و درختان، نوشته و قرن ها نگهداری می کردند. طب آیورودا، قدیمی ترین سیستم درمان طبیعی در تاریخ بشر بوده و ریشه مشترک بسیاری از سنت های درمانی در دنیای امروز است. روش های آن نیز کاملا غیر تهاجمی و غیر سمی بوده و در عین حال برای اثربخشی نیاز به همکاری بیمار دارد.
طب آیورودا در حال حاضر در هند در هشت رشته اصلی پزشکی اعم از طب اطفال، طب زنان و زایمان، چشم پزشکی، گوش و حلق و بینی، طب سالخوردگی و همچنین جراحی و طب عمومی مورد استفاده قرار می گیرد. در واقع با وجود طب مدرن در سیستم های بهداشتی هند، 80 درصد مردم از طب آیورودا استفاده می کنند و این طب در تمامی بیمارستان های هند به کار برده می شود. از سوی دیگر آیورودا به مدد موفقیت های درمانی اعجاب انگیز افرادی مانند دیپاک چوپرا در کشورهایی همچون آمریکا در حال گسترش است.
این روش سنتی درمانگری بر پایه ی استفاده از ادویه جات، میوه ها و سبزی های تازه و ورزش استوار است.
از نظر طب سنتی هند، زیاد خوردن غذاهای حیوانی مانند ماهی، گوشت و تخم مرغ، باعث بروز بیماری می شود و هندی ها معتقدند که بایستی غذاهایی مانند غلات (از جمله برنج و نان) حبوبات (مانند لوبیا، نخود و دال عدس) سبزیجات و میوه های تازه، ادویه جات و روغن های گیاهی (روغن آفتابگردان، کنجد، ذرت و نارگیل) و کره تازه تصفیه شده ی زردرنگ از گاو یا گاو میش (Ghee) خورده شود.
هندی ها به خوردن غذای ساده اعتقاد دارند و می گویند غذای ساده، بدن را در مقابل بیماری ها، محافظت و مقاوم می کند. همچنین معتقدند غذا را نباید با عجله خورد؛ باید با آرامش آن را جوید. ضمن این که اگر در طول شبانه روز فقط دو وعده غذا خورده شود؛ برای بدن کفایت می کند.
تاثیر دین هندو بر طب سنتی هند
در دین هندو، مصرف انواع گوشت قرمز، گوشت کلیه ی پرندگان، گوشت انواع ماهی ها و آبزیان، هرگونه تخم ماکیان، چای، قهوه و الکل، خوراک های بسیار تند و تیز و پر ادویه و غذاهای بسیار ترش، هم چنین سیر، پیاز و قارچ و انواع تره فرنگی ممنوع است و فرآورده های حیوانی مانند شیر، ماست، گی (Ghee) و هر نوع فرآورده از حیوانات چهارپا آزاد است و برای عبادت و تقدیم به خدایان و معابد به کار می رود.
هندی ها ضرب المثلی دارند که می گوید: «تو آن چیزی هستی که می خوری» زیرا به اعتقاد آنان خوراک پیش از این که بدن را تغذیه کند؛ روح و روان را تحت تأثیر قرار می دهد.
در دین هندو چون هر نوع موجود زنده بخشی از خداوند است؛ پس کشتن موجودات زنده به شدت منع شده است. برای همین هندوان همگی گیاه خوار هستند. در کتاب «یاجورودا» که یکی از چهار ودا (دانش) مقدس هندوهاست گفته شده که شما نباید بدنی که را که خداوند به جانداران اهدا کرده است؛ از آنان بگیرید چه انسان باشد چه حیوان و چه طبیعت مانند کوه و جنگل همگی مورد احترام و تکریم هستند و جنگل زدایی، قطع درختان، آلوده کردن آب ها و از بین بردن طبیعت، به دلیل این که همه ی این ها روح دارند؛ در بین هندوها ممنوع است. زیرا با آسیب زدن به طبیعت، به روح ما نیز آسیب می رسد.
آن ها می گویند بایستی ساعت خوردن وعده های غذایی و خوابیدن با ساعات طبیعت مانند برآمدن آفتاب و غروب آفتاب، تنظیم شده و همزمان باشد.
وی می گوید: در وعده ی صبحانه باید بیشتر غذاهایی مانند نان تهیه شده از برنج و گندم، شیر و میوه ی تازه خورده شود.
جایگاه ادویه ها در طب سنتی هند
در طب سنتی هند ادویه ها نیز تقسیم بندی شده هستند و هندوها مانند تمام دنیا دو نوع ادویه دارند:
ادویه ی میوه: مانند گرد انجیر کال و گرد غوره
ادویه ی دانه ای: مانند فلفل سیاه، فلفل سبز، فلفل قرمز و هل
اما ادویه های مناطق مختلف شبه قاره ی هند مخصوص به خود هستند مانند ادویه ی کشمیری، ادویه ی هند (مدرس) و ادویه ی گرم ماسالا (شامل شش نوع ادویه ی گرم شامل زیره، دارچین، زنجفیل، فلفل قرمز، فلفل سیاه و هل)
انواع درمان های سنتی هند
انواع درمان های سنتی هند عبارتند از:1- آب درمانی 2- سکوت درمانی (دوری از سر و صدا و تکنولوژی) 3- گیاه خواری، خوراک درمانی، خام خواری 4- یوگا و مدیتیشن 5- عدم خشونت (آهیسما) 6- رایحه درمانی (آروماتراپی) 7- شن درمانی (کیسه هایی از شن گرم شده را روی نقاط دردناک بدن می گذارند) 8- ادویه درمانی
9- ماساژ درمانی 10- روزه درمانی 11- سنگ درمانی 12- روغن درمانی.
طب هندی
طب هندی که یکی از زیر شاخه های طب مکمل است، بیش از پنج هزار سال پیش توسط گروهی از مردان مقدس هندی به نام ریشی ها (بینندگان حقیقت) تاسیس شد، متونی به نام ودا تالیف کردند که متون فلسفی و روحانی هندوهای باستان محسوب شده و مشتمل بر دانش مبسوطی از علوم مختلف و به ویژه مفاهیم حیاتی هستند. علوم مذکور شامل چهار شاخه به نام ودیک می باشند که عبارتند از #خودشناسی، #یوگا، #طالع بینی_ودیک و #آیورودا، در این میان آیورودا علمی است که با شفای جسمی، تغذیه، گیاه درمانی و ماساژ سر و کار دارد و هدف آن محافظت و حمایت از بدن به منظور فراهم کردن محلی برای تکامل روحانی فرد می باشد تا سیر تعالی وی به علت مشکلات جسمانی دچار اختلال نشود.
در جوامع امروزی استفاده از تعالیم آیورودا واضحا تنها به منظور استخراج درمان های مکمل برای بیماری های رایج صورت می گیرد. البته این برخورد سطحی با آیورودا مخالف مدرسان و بانیان این شاخه از علم هندی قرار نمی گیرد که علت آن نیز تعامل این افراد به جلب اقبال عمومی به آیورودا است. این افراد معتقدند با این که در نظر گرفتن آیورودا تنها به عنوان یک روش درمانی بسیاری از منظورهای آن را برای دستیابی به یک زندگی مطلوب برآورده نمی کند، اما به تدریج موجب آشنایی مردم با فلسفه عمیق آیورودا و در نتیجه منجر به استفاده اصول آن برای ارتقای سلامت و کیفیت زندگی می شود.
مفاهیم کلیدی طب هندی یا آیورودا!
-انرژی حیاتی (پرانا)
پرانا در واقع انرژی حیات بخش به جسم و جان فرد است که بدن و ذهن را فعال می کند. پرانا مسئول وظایف عالی تر مخچه ای و فعالیت های حرکتی و حسی است. پرانا مانند چی در طب چینی نیرویی نادیدنی است که اساس کلی روندهای دخیل در حیات و شفا می باشد. پرانا از طریق تنفس وارد بدن می شود، بخاطر همین آموزه های آیورودا تمرین های بسیاری برای ارتقای تنفس دارند.
-پنج عنصر
مفهوم دیگر آیورودا علاوه بر پرانا تشکیل یافتن حیات از پنج عنصر، اصل یا حالت پایه ای زمین، هوا، آتش، آب و اتر است. این عناصر بیش از آن که معرف عناصر آشنا در طبیعت باشند نماینگر اصول کنش ها و تداخلاتی هستند که تمامی حیات و موجودات زنده و غیر زنده روی زمین را هدایت می کنند. تمامی دانش آیورودا از ساختار فردی، سلامت، بیماری و چگونگی بازیابی و محافظت از توازن در بدن بر پایه کنش ها و تداخلات این پنج عنصر با هم دیگر می باشد.
-ساختار فردی
از دیدگاه آیورودا، به هریک از ما در زمان لقاح، ساختار خاصی اعطا شده است که در تمام طول عمر با ما همراه است. این ساختار طرحی بی همتا از ترکیب پنج عنصر ذکر شده در بدن (زمین، هوا، آتش، آب و اتر) و نحوه ظهور آن ها در طول حیات ماست. این پنج عنصر در بدن به سه صورت طرح کلی واتا (ترکیبی از هوا و اتر)، پیتا (ترکیبی از آب و آتش) و کافا (ترکیبی از زمین و آب) هستند که این واتاها باعث تعیین اعمال فیزیولوژیک، تیپ شخصیتی و حالات روانی فرد می شوند.
سلامت و بیماری
در آیورودا سلامتی، حاصل توازن و تعادل میان نیروهای موجود در بدن و بین نیروهای درونی و بیرونی فرد است. در آیورودا طبقه بندی بیماری ها بر اساس منشا روحی – روانی و یا فیزیکی آن ها و همچنین با توجه به دوشاهای درگیر صورت می گیرد. تغذیه درمانی در آیورودا نیز بر برقراری توازن بین دوشاهای فرد تمرکز دارد. یکی از مهمترین روش های حفظ تعادل دوشاهای سه گانه در بدن، دفع سموم و مواد زائد می باشد که از سه راه عرق، ادرار و مدفوع صورت می گیرد.
هر یک از این سه طریق یک مالا نامیده می شود و تولید و دفع هر یک از آن ها برای حفظ سلامتی حیاتی است. کیفیت و مشخصات این مالاها نیز در ارزیابی سلامت فرد و تشخیص بیماری های وی نقش به سزایی دارد. بر خلاف طب مدرن تمرکز درمان های آیورودا بر مبارزه با عامل بیماری زا نبوده، بلکه مداخلات درمانی در جهت تقویت مقاومت درونی فرد صورت می گیرد که این امر نتیجه ی توازن نیروهای درونی (دوشاهای فرد) می باشد.
ویژگی های هر یک از این عناصر پنجگانه عبارتند از:
خاک: استحکام، ثبات، مادیت، شکل و هیئت
آب: سیالیت، روانی، نرمی و رطوبت
آتش: سوزانندگی، حرارت، سبکی، نور و استحاله
باد: نوسان، جابجایی، سبکی، سردی و تغییر
اِتِر: فضای خالی و دربرگیرنده
شاخه های آیورودا
آیورودا شامل هشت شاخه اصلی ( طب اطفال، طب زنان و زایمان، چشم پزشکی، طب سالمندان، گوش و حلق و بینی، مسمومیت شناسی، طب عمومی و جراحی) می باشد. بسیاری از روشهای شفابخشی مدرن ( ماساژ، رژیم درمانی، گیاهان، پولاریتی تراپی، کینزیولوژی، شیاتسو، طب سوزنی، طب فشاری، سنگ درمانی، رنگ درمانی، مراقبه ) در اصل شاخه هایی از فلسفه آیورودا می باشند.
فلسفه آیورودا
آیورودا هنر هماهنگی موجود زنده با قوانین طبیعت است. هدف آن حفظ سلامت در فرد سالم و شفا در فرد بیمار است. آیورودا ریشه در این اعتقاد دارد که سلامتی نتیجه تعادل بین ذهن، بدن و روح است. به بیان بهتر، سلامتی، تعادل کامل بین سه انرژی اساسی بدن یا سه دوشا ( واتا _ پیتا_ کافا) و یک تعادل بین جسم _ ذهن _ روح (یا آگاهی) است.
بر طبق آیورودا، هرشخص مقداری از 5 عنصر اصلی عالم (خاک، آب، آتش، هوا، اتر ) را در خود دارد و ترکیب این عناصر با یکدیگر به سه نوع متابولیسم بدن یا سه نوع دوشا منجر می شود.
دوشاها انواع متابولیک بدن هستند که هر کدام ساختار و طرح زمینه ای افراد از قبیل ساختار بدنی، شخصیت، عکس العمل ها و تمایلات غذایی را تشکیل می دهند. این دوشاها، به عنوان واتا، پیتا و کافا شناخته می شوند.
واتا شامـل اتر و هواست و با حـرکات بدن مرتبط می شود( انرژی حرکت یا کاتابولیک). پیتا از آتش وآب درست شده، و به سـوخت و سـاز بدن مربوط است که اساس هضم و تغییر ماده به انرژی ( انرژی متابولیک ) است.
کافا شامل خاک و آب است که با ساختار بدن و ثبات و پایداری مرتبط است.( انرژی ساختار ی و آنابولیک)
هرچند که هر سه نوع دوشا در همه افراد وجود دارد، در هر فرد خاص، یکی از این دوشاها غالب است.
دوشای واتا: تمامی حرکات بدن را کنترل می کند ( اتر + هوا )
دوشای پیتا: کنترل سوخت و ساز را بعهده دارد( آتش + آب)
دوشای کافا: مسئول کنترل ساختار بدن است( آب+ خاک)
تیپهای بدنی- شخصیتی معروف آیورودا
در لحظه لقاح، واتا، پیتا و کافای والدین مهمترین عامل تعیین کننده دوشای مزاجی فرزند یا پراکریتی (Prakriti)می باشد. اگر چه پراکریتی واقعیت اصلی وثابت هر فرد است اما توسط نیروهای مختلف مورد تهاجم قرارمی گیردکه از آن جمله فاکتورهای محیطی، فصل،زمان،موقعیتهای احساسی، هیجانات و کیفیت ارتباطات، عقاید و نیز غذاهایی که می خوریم، می باشند.
با شناخـت نوع بدن هر فرد پزشک آیورودائی قادراست نوع رژیم غذائی و تمرینات بدنی و شیوه های درمانی را که به او کمک خواهند کرد تعیین کند و هر آنچه را که سودمند نبوده و حتی زیان آور است به وی گوشزد نماید.
واتا ( Vata ): بدن لاغر، سبک با استخوان های کوچک به راحتی چاق نمی شود و به سختی غذا را هضم می کند. به عنوان فردی خلاق، ذهن باز، کنجکاو و پرانرژی شناخته شده اما همچنین ترس، استرس و در برخی مواقع پراکندگی مغز دارد. انرژی واتا نقش مهمی در عملکرد های اساسی دارد؛ از جمله پویایی، جنب و جوش، گردش خون و تنفس. واتاها مستعد مشکلات روحی از جمله ترس، غم، مشکلات سلامتی مانند اختلالات عصبی، بی خوابی، آرتریت و بیماری قلبی هستند.
پیتا ( Pitta ): بدن متوسط، ورزشکار و تطبیق پذیر از لحاظ وزن یا عضله پیتاها باهوش هستند، به سختی تلاش می کنند و جاه طلبی و رقابت را دوست دارند. برخی مواقع عصبانی و پرخاشگر هستند. انرژی پیتا نقش مهمی در عملکرد متابولیک، هضم، جذب مواد مغذی و دمای بدن دارد. پیتاها در مقابل مشکلاتی نظیر کار بیش از حد، فشار خون بالا، مشکلات قلبی، بیماری های عفونی و شرایط گوارشی آسیب پذیر هستند.
کافا ( Kapha ): با افزایش وزن مبارزه می کند. ساختمان بدنی بزرگ، محکم و پرقدرت دارد. به عنوان فردی عاشق، بخشنده و حامی شناخته شده است اما تنبل، سست، حسود و برخی مواقع غمگین نیز می باشد. انرژی کافا نقش مهمی در استراحت، تغذیه، آرامش، مراقبت از دیگران، تولید مثل و ایجاد سیستم ایمنی قوی دارد. مشکلات سلامتی که کافاها ممکن است با آنها مواجه شوند، عبارتند از دیابت، سرطان، چاقی، احتباس مایعات و بیماری های تنفسی.
جمع بندی و نتیجه گیری:
با بررسی طب سنتی هندی در می یابیم که این طب را می توان یک مکتب طبی مهم قلمداد کرد طبی که هم دارای جهان بینی و فلسفه منحصر به خود است و هم از روش های متعدد در درمان بیماری ها استفاده می کند و از قدمت و اعتبار برخوردار است. با توجه به اینکه هندی ها در سال های اخیر اهمیت ویژه ای برای احیا و گسترش طب سنتی خود به عنوان بخشی از هویت و فرهنگ خود باز کرده اند لازم است در ایران نیز نهادهای مسئول در صدد احیا و گسترش و توسعه طب سنتی ایرانی برآیند ضمن اینکه تبادل اطلاعات همواره یکی از روش های معمول بین محافل علمی بوده است می توان این تبادل ها و هم افزایی ها را نیز داشت.