روزگار‌سیاه طلای سفید

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، کشت پنبه در گلستان و مازندران طی دو دهه اخیر روند نزولی چشمگیری داشت؛ به طوری که مجموع سطح زیر کشت این محصول استراتژیک و سودآور در استان گلستان و شرق مازندران از حدود 230 هزار هکتار در دو دهه پیش به کمتر از 25 هزار هکتار رسیده است. کاهش سطح زیرکشت پنبه در مازندران و گلستان در حالی رخ داده است که این محصول یکی از سودآورترین تولیدات کشاورزی در دنیا محسوب می‌شود. حمایت نشدن از صنعت نساجی در دهه‌های اخیر، افزایش واردات پنبه، الیاف و پوشاک، به‌روزآوری نشدن کشت پنبه در گلستان و مازندران، پشتیبانی نکردن از پنبه‌کاران در خرید محصول و تأمین نهاده‌ها و تضمینی بودن سودآوری برنج و برخی محصولات دیگر موجب شده است رغبت به کشت برنج در این استان‌ها با وجود آب‌بر بودن آن طی سال‌های اخیر افزایش یابد.

نیاز به فناوری‌های نوین

در حال حاضر کمتر از هزار هکتار زمین کشاورزی در مازندران به کشت پنبه اختصاص دارد که هزار و 800 بهره‌بردار در آن‌ فعالیت می‌کنند، در حالی که زمانی حدود 45 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی مازندران زیر کشت پنبه بود. در گلستان نیز زمانی سطح زیر کشت پنبه بیش از 180 هزار هکتار بود که به زیر 25 هزار هکتار کاهش یافته است.

«امیر طاهری» یکی از پنبه‌کاران مازندرانی که سال‌هاست در روستای قره‌تپه شهرستان بهشهر فعالیت می‌کند می‌گوید: سال‌ها پیش سطح زیر کشت پنبه در این منطقه بیش از 10 هزار هکتار بود، اما به دلیل حمایت نشدن، سطح زیر کشت حتی در دوره‌ای به صفر هم رسید. 

این بهره‌بردار معتقد است کشت پنبه در یک هکتار زمین بین 2 تا 3 برابر کشت کلزا سودآوری دارد، اما به خاطر نبود ماشین‌آلات به روز و کم‌توجهی بخش دولتی به تولید این محصول در زمینه تأمین سموم و تهیه آب مورد نیاز، کشاورزان منطقه کمتر به کشت پنبه گرایش دارند.

طاهری می‌افزاید: کشت و برداشت پنبه در دنیا با دستگاه‌های تمام اتوماتیک انجام می‌شود، ولی ما هنوز از دستگاه‌های 40 سال پیش استفاده می‌کنیم. از طرفی برای تأمین آب مورد نیاز این محصول با مشکل مواجهیم در حالی که پنبه بسیار کمتر از برنج آب مصرف می‌کند. البته کشت پنبه بیشتر از این که در مازندران رواج داشته باشد، در گلستان مورد توجه قرار دارد. پنبه‌کاران گلستانی هم چالش‌های زیادی را برای کشت این محصول پرسود مقابل خود می‌بینند. «ناصر سارانی» یکی از پنبه کاران شناخته شده شهرستان گنبد که امسال 70 هکتار زمین را زیر کشت پنبه برده است، می‌گوید: اهمیت کشت پنبه با توجه به درآمدزایی، ایجاد اشتغال و ظرفیت ارزآوری برای کشور کمتر از خودروسازی نیست. در صورت حمایت، یک هکتار زمین زیر کشت پنبه از اواخر فروردین تا آذر می‌تواند برای یک خانواده 4 نفره شغل ایجاد کند و درآمد خوبی هم داشته باشند.

او می‌افزاید: 20 سال پیش در گلستان بیش از 30 کارخانه پنبه‌پاک‌کنی داشتیم که به دلیل حجم زیاد وش تولید شده در گلستان از استان‌های دیگر نیروی کار جذب می‌کرد، اما الان فقط 4 کارخانه با 30 درصد ظرفیت فعال هستند.

این پنبه‌کار گلستانی یکی دیگر از مشکلات کشت پنبه در گلستان را گران بودن آب‌بها برای پنبه نسبت به محصولاتی مانند هندوانه و ذرت علوفه‌ای می‌داند و می‌افزاید: با این که کشت پنبه درآمد خوبی دارد، به دلیل حمایت نشدن از این محصول اگر در مزرعه‌ام چاه آب داشتم قطعا برنج کشت می‌کردم.

لزوم استقرار صنایع وابسته

بیشترین سطح زیر کشت پنبه در مازندران مربوط به شهرستان بهشهر است. به گفته «خلیل حقیقی»، مدیر جهاد کشاورزی این شهرستان، تاکنون 230 هکتار از زمین‌های بهشهر زیر کشت پنبه رفته است که پیش‌بینی می‌شود پس از برداشت گندم و جو از مزارع شهرستان به 600 تا 700 هکتار افزایش یابد. 

او می‌گوید: با اینکه کشت پنبه سودآور است، به دلیل نبود حمایت مناسب از این محصول، کشت‌های جایگزین مورد توجه کشاورزان قرار گرفته است. وقتی صنایع وابسته وجود نداشته باشد، کشاورز باید محصول را به واسطه‌ها بفروشد و عملا قیمت‌گذاری شفاف و مشخصی وجود نخواهد داشت.

واردات الیاف و خروج ارز

کارشناسان اقتصادی نیز بر این باورند که تعطیلی صنایع وابسته به کشت پنبه در شمال کشور طی سال‌های اخیر عامل اصلی کاهش سطح زیر کشت این محصول در مازندران و گلستان محسوب می‌شود.  «مهدی بشارتده سلوطی» کارشناس اقتصاد کشاورزی در این باره می‌گوید: در شرق مازندران بعد از تعطیلی چیت‌سازی، کشت پنبه تقریبا کنار گذاشته شد. در نهایت نیز خرید محصول به دست واسطه‌ها افتاد که طبیعتا آن را با قیمت واقعی خریداری نمی‌کنند. در حالی که پنبه یک‌پنجم برنج آب مصرف می‌کند و در این سال‌ها که با مشکل کم‌آبی مواجه هستیم، پنبه بهترین گزینه کشت محسوب می‌شود.

استاد دانشگاه علم و فناوری مازندران سودآوری بالای اقتصادی و اشتغا‌ل‌زایی پنبه را از مزیت‌های کشت این محصول می‌داند و می‌افزاید: کمتر محصولی از محصولات کشاورزی قابلیت استفاده در بخش‌های مختلف صنعت را دارد. به همین دلیل در کشورهای توسعه‌یافته‌ای که قابلیت کشت پنبه دارند، توجه زیادی به این محصول می‌شود، اما در ایران طی 2 دهه اخیر 50 درصد خودکفایی‌ در تولید پنبه را از دست داده‌ایم.

به گفته این مدرس دانشگاه سیاست جهاد کشاورزی، زمان خودکفایی پنبه تا سال 1404 است، اما موانع و چالش‌هایی پیش روی خودکفایی پنبه قرار دارد. او اضافه می کند: متأسفانه رانت‌های زیادی در واردات نخ و الیاف وجود دارد؛ به عنوان مثال‌، واردات 120 هزار تن الیاف که نیاز 3 سال کشور است، باعث افت قیمت پنبه تولید داخل شد. کشاورز هم وقتی قیمت و دوره عمل‌آوری محصول را با برنج مقایسه می‌کند کشت پنبه را کنار می‌گذارد.بشارتده با بیان اینکه میزان ارزش افزوده پنبه حدود 1300 درصد است، ادامه می‌دهد: در دنیا هیچ محصولی ارزآورتر از پنبه نیست. بسیاری از کشورهای تولیدکننده پنبه اکنون پنبه را به الیاف یا پوشاک تبدیل می‌کنند تا ارز بیشتری وارد کشورشان شود، اما در مازندران و گلستان با اینکه شرایط کشت وجود دارد، از ظرفیت موجود استفاده نمی‌شود.

البته اظهارات مسئولان و آمارهای منتشرشده نشان می‌دهد طی 5 سال اخیر سطح زیر کشت پنبه در مازندران و گلستان روندی صعودی گرفته است. «عباس پورنصرالله»، مدیر زراعت جهاد کشاورزی مازندران می‌گوید: پارسال سطح زیر کشت پنبه در مازندران 750 هکتار بود که امسال برنامه‌ریزی شده که تا هزار و 500 هکتار افزایش یابد. حدود 300 هکتار کشت و بقیه پس از برداشت گندم انجام می‌شود.

حذف ارز نیمایی، فرصت کشت پنبه

وی به رونق بازار پنبه داخلی در سال‌های اخیر اشاره می‌کند و می‌افزاید: پارسال هر کیلو وش پنبه حدود 7هزار و 500 تومان خریداری می‌شد که انتظار می‌رود با توجه به محتمل بودن حذف ارز نیمایی برای واردات بخش کشاورزی، قیمت پنبه تولید داخل امسال افزایش یابد. این مسئول اظهار می‌کند: در حال حاضر دو رقم پنبه لطیف و مای وارداتی در این استان کشت می‌شود و پیش‌بینی می‌کنیم در صورت تأمین آب مورد نیاز پنبه و حمایت شرکت‌های داخلی برای خرید این محصول، سطح زیر کشت پنبه در شرق مازندران برای دو سال آینده به 4 هزار هکتار هم برسد.

کشاورزی قراردادی و خرید تضمینی

مدیر زراعت جهاد کشاورزی مازندران از در دست اجرا بودن کشاورزی قراردادی برای توسعه کشت پنبه در این استان خبر می‌دهد و می‌گوید: شرکت ساوین برای تأمین نخ مورد نیاز خود قراردادی با پنبه‌کاران منعقد کرده است که می‌تواند با توجه به تضمین خرید پنبه برای بسیاری از کشاورزان انگیزه کشت پنبه در زمین‌ها را ایجاد کند.

این مسئول از برخی اقدامات حمایتی برای ایجاد رغبت به کشت پنبه در کشاورزان نیز خبر می‌دهد و می‌گوید: برای حمایت از پنبه‌کاران بذر و نهاده‌ها به صورت امانی در اختیارشان قرار داده می‌شود. اگر شرکت‌های داخلی کمک کنند و پنبه با قیمت مناسبی از پنبه‌کاران خریداری شود، می‌توان به افزایش تولید این محصول در کشور امیدوار بود.

رشد 70 درصدی سطح زیر کشت در گلستان

از سال 1394 به بعد، طبق آمارنامه رسمی وزارت جهاد کشاورزی سقوط آزاد کشت پنبه متوقف شد و آمار کشوری در مسیر صعودی قرار گرفت.  «قربانعلی روشنی» رئیس مؤسسه تحقیقات پنبه کشور مستقر در استان گلستان عوامل فنی و اقتصادی را در بازگشت بسیاری از کشاورزان گلستانی به کشت پنبه موثر می‌داند و توضیح می دهد: بسیاری از کشورهای تولیدکننده پنبه دیگر تمایلی به فروش پنبه خام ندارند و مایل هستند نخ و پارچه را به کشورهای مصرف‌کننده بفروشند. طبیعتا دولت مایل نیست که حلقه آخر زنجیره نساجی، یعنی پارچه و پوشاک را وارد کند و در مقابل شغل‌های موجود و صنایع را از دست بدهد.

به گفته این مسئول افزایش قیمت ارز نیز نقش مهمی در بیشتر شدن سطح زیر کشت پنبه داشت. روشنی اظهار می‌کند: با افزایش نرخ ارز قیمت الیاف وارداتی به کیلویی 35 هزار تومان رسید، در حالی که همین محصول را می‌توان در داخل نهایتا با کیلویی 25 هزار تومان تولید کرد.

حمایت از کارخانه های داخلی

رئیس مؤسسه تحقیقات پنبه کشور درباره زیرساخت‌های فرآوری پنبه اظهار می‌کند: در گلستان هنوز چند کارخانه پنبه‌پاک‌کنی فعال هستند. با همین ظرفیت اگر سطح زیر کشت پنبه در گلستان 3 برابر شود هم توان پنبه‌پاک‌کنی وجود دارد، اما لازم است که کارخانه‌های داخلی برای تحقق این هدف همکاری کنند. اگر روند حمایت صنایع بالادستی که کارخانه‌ها هستند اجرایی شود، به‌راحتی در کمتر از 3 سال می‌توانیم جشن خودکفایی در تولید پنبه را برگزار کنیم، اما در درجه نخست باید رغبت اقتصادی برای کشت این محصول ایجاد شود.

پنبه، کلید اشتغال

روشنی بر این باور است که اگر واردات الیاف و پنبه کنترل شود، پنبه با کیفیت داخلی نیاز کارخانه‌ها را تأمین خواهد کرد. او می‌افزاید: اگر لذت واردات از بین برود، نگاه به تولید داخل تقویت می‌شود. پارسال قیمت هر کیلو پنبه از 11 هزار تومان آغاز شد و درنهایت با وارد کردن الیاف به کشور تا حدود 6 هزار تومان کاهش یافت، در حالی که قیمت خرید تضمینی 4 هزار و 600 تومان در نظر گرفته شده بود. اگر پارسال قیمت 11 هزار تومانی پنبه ثابت می‌ماند هیچ محصول کشاورزی توان رقابت با این محصول را نداشت.

ظرفیت بالای کشت پنبه در گلستان و شرق مازندران سال‌هاست که به دلایل عنوان‌شده مغفول مانده و پیرو آن به دلیل کاهش تولید پنبه در کشور، سالانه میلیون‌ها دلار ارز برای تأمین نیاز داخلی از کشور خارج می‌شود. پشتیبانی از کشت این محصول در گلستان و مازندران که طی سال‌های اخیر مدیریت مصرف آب کشاورزی در آنها بسیار زیاد مورد تأکید قرار گرفته، می‌تواند دستاوردهای اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی قابل توجهی برای این دو استان داشته باشد.