وقتی قبرستان تاریخی شبیه زمین فوتبال می‌شود

اما همه قبرستان به همین نقطه و به قول میراثی‌ها به رینگ دورِ بقعه شیخ صدوق ختم نمی‌شود. چند ده متر آن طرف‌تر از مکانِ اجرایی کردنِ ساماندهی قبرستان آن هم با همسطح‌سازی قبور، هستند هنوز نقاطی که از دست‌کم دو سده‌ گذشته تا امروز هنوز دست نخورده‌اند یا چند دوره‌ چنین طرحی را نشان می‌دهند؛ یعنی همسطح سازی یک بار با آجرهایی که بیشتر شبیه به تزیینات ِ دور قبرند، بار دیگر با بتون و موزاییک و  دوره‌ بعدی با سنگ‌های ساختمانی که هر کدام نامِ خاص خود را دارند.

به گزارش ایسنا، ابن بابویه نخستین بار نیست که طعمِ تخریب و ویرانی را می‌چشد؛ او از همان قرن‌ها قبل شاید چند ده سال بعد از دفنِ «شیخ صدوق» در دلِ سردابی که بیش از 200 سال قبل کشف شد، هم گردِ ویرانی به چشمش رفت.

این محوطه‌ تاریخی در طول سال‌های مختلف و با اتفاقات سهمگینی از حمله مغول گرفته تا جنگ‌های خوارزمشاهیان و تیموریان، بارها ویران شد و همان ویرانی‌ها مقبره شیح صدوق و قبرستانِ اطرافش را برای سال‌ها زیر خاک پنهان کرد، تا سرانجام تبدیل شدن زمین‌های منطقه به کشتزار و باغ و یافتنِ جسد سالم «شیخ صدوق» در یک سرداب که 800 سال قبل‌تر آن‌جا دفن شده بود، مقبره‌ شیخ احداث شد و به مرور محوطه بار دیگر شکل قبرستان به خود دید.

اما شاید همین اتفاق تدریجی به مرور نشانه‌های قدیمی‌تر از دفن مردگان در قرون اولیه اسلام را در اطراف مقبره شیخ‌ صدوق حذف کرد، اقدامی که هنوز ادامه دارد و شواهد نشان می‌دهند هر چند ده سال یک‌بار بخش‌هایی از همین قبرستان را با طرح‌هایی که هدف‌شان معلوم نبوده، همسطح می‌کنند، آن قدر که این بار متولیانِ آن برای آسایشِ مردگان، محوطه را با تغییرهای زیادتری همراه کرده‌اند و به نظر می‌رسد تیرِ آخر را به تاریخِ این قبرستان می‌زنند تا علاوه بر از بین بردنِ سنگِ قبرهای تاریخی، اصالتِ این قبرستان را که دست‌کم از 400 سال قبل نشانه‌هایش باقی مانده از بین ببرند.

درست مانند تجربه‌ای که همین دو سه سال قبل برای امامزاده عبدالله شهرری داشتند و به نظر می‌رسد هشدارهای میراثی‌ها چندان تاثیری برای آن‌ها نداشت و هنوز کارگران در این بخش مشغول کارند، سنگ می‌گذارند، فضا را صاف می‌کنند و سنگ قبرهای قدیمی را که توانسته‌اند به هر روشی از دل زمین جداکنند دست‌کم چند ده میلی‌متر بالاتر از جای قبلی روی سیمان و مصالح سخت، جاساز می‌کنند.

فعالان و کارشناسانِ میراثی معترض می‌شوند انگار که «به مرگ گرفته‌اند تا به تب راضی شویم» و می‌گویند باز هم خوب است که سنگ قبرهای قدیمی را سرجای خود قرار داده‌اند، نه این که مانند امامزاده عبدالله آن را هم از بین ببرند. در حالی که مهمترین مساله اصلی در این اعتراض‌ها از بین رفتن شاکله‌ اصلی قبرستانی است که از قضا نخستین گورستان شهرری و دومین قبرستانِ تهران هم محسوب می شود، اما انگار این را فراموش کرده‌اند!

اوقاف را مجاب کردیم تا از مشاوری آشنا با میراث کمک بگیرد

امیرمُصیب رحیم‌زاده - مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرری - که تجربه‌ برخورد با همین برنامه‌ریزی برای امامزاده عبدالله شهرری را داشت و به چشم دید که بخش‌هایی از این قبرستانِ تاریخی چطور صاف شد و سنگ قبرهایش نابود، این بار آسیب‌های واردشده به ابن بابویه را کمتر از ان محوطه‌ تاریخی می‌داند.

او در گفت‌وگو با ایسنا به تاریخچه‌ آغاز وارد شدن آسیب‌ها به این قبرستان اشاره می‌کند و می‌گوید: سال‌های 90 و 91 بیشترین آسیب به این مجموعه وارد شد، زمانی‌که اداره اوقاف طرحِ احداثِ شبستانی را در کنار مقبره‌ شیخ صدوق آغاز کرد و تا جایی که در توان میراث فرهنگی بود، با آن مقابله کرد، هر چند بخش‌هایی از قبرستان نیز در همان زمان در طرحِ همسان‌سازی اطراف بقعه، از بین رفتند.

وی با اشاره به ادامه‌دار شدن طرح همسان‌سازی قبور از سوی اداره اوقاف در دیگر گورستان‌های شهرری مانند امامزاده عبدالله ادامه می‌دهد: آن‌ها نخست بحث همسطح سازی را مطرح کردند که با مخالفت‌های میراث فرهنگی روبه رو شد، اما حداقل ‌کاری که توانستیم انجام دهیم این بود که آن‌ها را مجاب کنیم تا طرح را مشاوری آشنا با قوانین میراثی تهیه کند.

او به آغاز کارِ همسطح سازی قبور توسط میراث فرهنگی در آبان 97 اشاره می‌کند  که اوقاف بدون هماهنگی با میراث، همسطح سازیِ رینگِ بقعه شیخ صدوق را انجام داد و می‌افزاید: در همان زمان در مکاتباتی با اوقاف اخطارهای اولیه را دادیم و مدیر اداره کل میراث فرهنگی تهران، در نامه‌ای با ریاست وقت اوقاف استان تهران، آن‌ها را ملزم به ارائه‌ طرح کرد تا در کمیته فنی مطرح و اعلام نظر شود.

میراث فرهنگی با کدام بخش طرح موافق بود؟

رحیم زاده با تاکید بر این‌که تا بخواهد این نوع مسائل جا بیفتد، زمان بر خواهد بود، ادامه می‌دهد: در آن زمان بر اساس مکاتبات انجام شده و کش‌وقوس‌هایی که به وجود آمد، اوقاف با ارائه طرح از سوی یک بخش خصوصی، طرحی را برای ما ارسال کرد که در معاونت وقت میراث فرهنگی بررسی شد، ما ملاحظاتی داشتیم و با نهایی شدن آن‌ها طرح مورد تایید قرار گرفت و تاکید شد این طرح حتما با نظارت کارشناس میراث فرهنگی اجرایی شود. یعنی هرزمان که اوقاف شروع به فعالیت می‌کرد باید ناظران میراث نیز حضور می‌داشتند تا اقدامات از نزدیک رصد شوند.

وی می‌گوید: یکی از کارهای خوبی که انجام دادیم این بود که تا جایی که توانستیم، اتفاقی که در امامزاده عبدالله پیش آمد، در این قبرستان رخ نداد و بیشتر سنگ قبرها حفظ شدند و براساس طرحِ تصویب شده در همان محلی که قبلی جانمایی شدند قرار گرفتند.

مدیر اداره میراث شهرری با تاکید بر این‌که از نظر میراث فرهنگی شکل و شاکله گورستان اهمیت بیشتری دارد، اضافه می‌کند: نظرات دوستان در حوزه اوقاف، تسهیل امور زائران و گردشگران و همسان‌سازی بود که از تاریخی بودن بقعه می‌کاست.

می خواستند سکوی قدیمی قبرستان را صاف کنند...

وی توضیح می‌دهد: در ضلع جنوبی بقعه سکویی قرار دارد که قصد صاف و همسطح کردن آن را داشتند، می‌خواستند هیچ پستی و بلندی در اطراف بقعه نباشد، زمانی که از این طرح آگاه شدیم به متولیان تذکر دادیم و درخواست کردیم تا طرح برای این رینگ با رضایت کامل و دقیق باشد.

رحیم زاده ادامه می‌دهد: در طرح در دست اجرای اوقاف برای ابن‌بابویه قطعا این طرح باید بازنگری شود، به نظر می رسد دوستان مواردی را رعایت نکرده‌اند، ما درصدد هستیم سریعتر نامه بزنیم تا طرح به میراث ارائه شود و در صورتی که مورد موافقت ما باشد، کار ادامه یابد. آن‌ها بدون هماهنگی نباید کاری انجام دهند، از سوی دیگر نمی‌توان از همکاری‌های آن‌ها با میراث فرهنگی نیز گذشت، بسیاری از سنگ قبرهای دارای قدمت حفظ شده‌اند، هر چند در برخی نقاط نیز سنگ ها دچار شکستگی و آسیب شده‌اند. قطعا برای توسعه و ادامه فعالیت نظارت بیشتر می‌شود.

جای شکر دارد که برای «ابن‌بابویه» اتفاق امامزاده عبدالله رخ نداد

میراث فرهنگی شهرری در طول دست کم 9 سال گذشته نه تنها برای ساختِ شبستانی در اطرافِ مقبره‌ شیخ صدوق، بلکه در طرح همسان سازی امامزاده عبدالله نیز تجربه‌ تلخی را به دست آورد که به نظر می‌رسید، برای جلوگیری از ادامه دار شدن چنین اتفاقاتی به فکر راهِ چاره‌ای برای جلوگیری از هر نوع اتفاقی مشابه برای بناهای تاریخی خود که در اختیار دیگر نهادها به خصوص اوقاف است، باشد تا دست‌کم بدون هماهنگی هیچ طرحی در این بناها اجرایی نشود، اما طرحِ در دست اجرای اوقاف برای ابن‌بابویه نشان داد که هنوز چنین قدمی برای حفاظت از اثار تاریخیِ ریِ باستانی برداشته نشده است.

مدیر اداره میراث فرهنگی شهر ری در این باره اما توضیح می‌دهد: تجربه‌ای که در  امامزاده عبدالله با آن روبه رو شدیم، منجر به شکایتِ میراث فرهنگی از اوقاف شد و برخی از ضمانت‌هایی که اوقاف به میراث داد و بحث‌هایی که مطرح شد، نسبت به لزومِ نظارت میراث فرهنگی بر توسعه این نوع مکان‌ها تاکید داشت، بنابراین جای شکر دارد که در ابن بابویه آن اتفاق نیفتاد.

او با بیان این‌که «هر چند ما (میراث فرهنگی) در کارمان ضعف داشتیم، اما می‌توانم این قول را بدهم که اداره اوقاف از این به بعد همکاری لازم را با میراث خواهد داشت»، ادامه می‌دهد: یکی از مشکلات ما تغییر سریع تولیت‌ها در بقاع متبرکه است. تا با تولیتِ قبلی هر امامزاده به هماهنگی می‌رسیم، متاسفانه بعد از چند ماه تغییراتی ایجاد می‌شود و شخص دیگری جای تولیت قبلی می‌آید و آن شخص نیز نظرات خاص خود را دارد، این نوع اتفاقات کار را برای ما سخت‌تر می‌کند.

وی با اشاره به این‌که میراث فرهنگی قوانین خوبی برای جلوگیری از این نوع فعالیت‌ها دارد، بیان می‌کند: می‌توانیم این نوع اتفاقات را از حوزه مرجع قضایی پیگری کنیم، اما خوشبختانه به دلیل ارتباط و تعامل خوبی که با رییس کنونی اوقاف شهرری داریم، از او درخواست می‌کنیم تا دست‌کم در گورستان‌هایی که تحت تملک اوقاف است، این هماهنگی باشد.

با تغییر در اصالت اثر تاریخی مخالفیم

طرح‌های در حال اجرای امروزی در قبرستان‌ها و بقاع متبرکه تاریخی به نوعی در حال تبدیل شدن به پروژه‌های تجاری هستند که به نظر می‌رسد برای جذب بیشتر گردشگران و زائران اجرایی می‌شوند، طرحی که هویت بقعه و حتی قبرستان تاریخی را نادیده می‌گیرد. با شریط پیش روی قبرستان‌های تاریخی شهرری این سوال به ذهن می‌آید که آیا میراث فرهنگی و اوقاف تا کنون قرارداد یا پیش‌نویس قراردادی برای همکاری‌های دو جانبه امضا کرده‌اند یا اصلا میراث فرهنگی آن قوانین و ضوابط قابل اجرایی در بناهای تاریخی را به اوقاف اعلام کرده است؟

مدیر اداره میراث فرهنگی شهرری در پاسخ به این پرسش می‌گوید: مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی در زمینه سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی کشور که در اواخر سال 97 به تصویب رسید، در اختیار همه‌ ارگان‌ها و حتی اوقاف قرار گرفته است، می‌توانم بگویم امکان هم ندارد که دست‌شان نرسیده باشد.

او می‌افزاید: ما نفی نمی‌کنیم که تعداد زائران و گردشگران در بقاع متبرکه نسبت به جمعیت و در مقایسه با سال‌های گذشته افزایش داشته است که این نیازمند تامین برخی زیرساخت‌های بیشتر است، ولی این‌که بخواهد خودِ مکان را تحت تاثیر قرار دهد، مورد موافقت ما نیست. ما معتقد به زیبایی در اصالتِ بنا هستیم، اگر قرار باشد در ساخت شبستان‌ها بدون ضوابط تغییراتی در معماری بنا انجام شود و اصالت آن تغییر کند، مورد موافقت میراث نیست و ما حتما جلو آن را می‌گیریم.

طرح‌شان فعلا در حد رینگ اطراف مقبره است

رحیم‌زاده طرحِ در دستِ اجرایِ اوقاف را در حال حاضر تا تکمیلِ رینگِ دور مقبره‌ شیح صدوق می‌داند و ادامه می‌دهد: فعلا تا همین محدوده است، بقیه کار در مکاتباتی که در حال انجام است فریز می‌شود تا اعلام نظر نهایی انجام شود، اما به نظر می‌رسد آن‌چه مدنظر میراث فرهنگی است در برخی موارد رعایت نشده و باید در جلسه‌ای با اوقاف، کارشناس مربوطه و معاونت میراث فرهنگی اظهار نظر کنند تا دست‌کم از دیگر تخریب‌ها جلوگیری شود.

او با تاکید بر این‌که میراث فرهنگی با بهسازی مخالف نیست، می‌گوید: باید ضوابط میراث در این طرح‌هابه صورت کامل رعایت شود، اما در برخی از موارد آن‌ها نظر خود را اعمال کرده‌اند.

او با اشاره به وجودِ برخی مقبره‌های خانوادگی که در اتاق‌هایی قرار گرفته و مقبره‌هایی که در فضای باز قبرستان با معماری خاصی ساخته شده‌اند، اظهار می‌کند:  نوع معماری در این نوع مکان‌ها نشان می‌دهد ذوق و سلیقه آنها بسیار بهتر از امروز بوده است، تنها مزیتی کنونی طرحِ امروزی باقی ماندن سنگ‌های موجود است.

رحیم‌زاده با اشاره به مرمت مقبره‌ شیخ رجبعلی خیاط در سال 86 در این قبرستان، ادامه می‌دهد: در تیر ماه 98، قانون حمایت از میراث فرهنگی به تصویب رسید که بر اساس آن، هر ارگانی که اثری تاریخی و ثبت شده در اختیار دارد، باید هزینه‌ مرمت را تهیه و تضمین کند تا کار با نظارت میراث فرهنگی انجام شود، نه با پرداختی هزینه‌ مرمت اثر توسط این نهاد.