به گزارش مشرق، مراسم عزاداری حضرت سیدالشهداء (ع) در آذر سال 1357، با اوج مبارزه علیه رژیم پهلوی همـزمان شده بود. پیش از فرا رسیدن ایام محـرم کاملا مشخص بود که این محرم با محرم هر سال تفاوت دارد.
با تورق اسناد ساواک به‌خوبی می‌توان به اهمیت این ماه و حوادثی که در آن به وقوع پیوست، پی برد.
در آستانه محرم، امام خمینی (ره) رهبر کبیر نهضت اسلامی که از مهر آن سال از عراق به فرانسه مهاجرت کرده بودند، طی اعلامیه‌ای که به پیام «پیروزی خون بر شمشیر» مشهور شد، دستورالعمل‌های لازم را برای مبارزه با رژیم پهلوی صادر کردند.
در بخشی از این پیام که به طور وسیع در تهران و دیگر شهرها توزیع شد، ضمن تبیین اهمیت تاریخی ماه محرم آمده بود: «امروز رژیم شاه، حکومت جائرانه بر ملت مستضعف می‌کند و بر خلاف شرع اسلام و خواست ملت ـ که در سراسر ایران علیه او قیام نموده‌اند ـ مقام حکومت را اشغال نموده و مصالح عالیه مسلمین و احکام اسلام را به نفع سلطه شیطانی خود و اربابان مفتخوارش به نابودی کشیده است. بر عموم ملتِ به پا خاسته است که با تمام قدرت مخالفت خود را با شاه، گسترش و ادامه دهند و او را از سلطۀ خطرناکش به زیر کشند.»
امام در این پیام که در اول آذر (برابر با 21 ذی‌الحجه 1398) صادر شد، تاکید کرده بودند: «اکنون که ماه محرم، چون شمشیر الهی در دست سربازان اسلام و روحانیون معظم و خطبای محترم و شیعیان عالیمقام سیدالشهداء ـ علیه‌الصلوه والسلام ـ است، باید حد اعلای استفاده از آن را بنمایند و با اتکا به قدرت الهی، ریشه‌های باقیمانده این درخت ستمکاری و خیانت را قطع نمایند؛ که ماه محرم، ماه شکست قدرت‌های یزیدی و حیله‌های شیطانی است.»
رهبر نهضت بر خطبا، وعاظ و گویندگان مذهبی تکلیف کردند: «بیش از پیش به تکلیف الهی خود که افشاگری جرایم رژیم است عمل فرمایند.» طلاب نیز موظف شدند تا در این ماه «دهقانان محروم و محترم را از فجایع شاه و کشتار مردم بی‌دفاع، آگاه گردانند.» امام همچنین سایر اقشار جامعه را به برچیدن بساط رژیم شاهنشاهی در ماه پیروزی خون بر شمشیر فراخواندند.
یکی از فرازهای مهم این پیام، تاکید بر استقلال مراسم عزاداری از تسلط دربار بود. در حالی که دستگاه پهلوی هیات مذهبی را زیر ذرهبین امنیتی خود گرفته بود، امام از متولیان هیئتهای مذهبی خواستند با مقاومت فزونتر و بدون کسب اجازه از دستگاه‌های امنیتی رژیم، مراسم عزاداری را برپا کنند. ایشان فرمودند: «اقامه مجالس سوگواری باید مستقل بوده و منوط به اجازه شهربانی یا سازمان خرابکار به اصطلاح امنیت نباشد. شما ملت عزیز، مجالس را بدون مراجعه به مقامات بر پا نمایید و در صورت جلوگیری در میادین و خیابانها و کوچه‌ها اجتماع کنید و مصایب اسلام و مسلمین و خیانت‌های رژیم شاه را برملا نمایید.» در فراز دیگری از این اعلامیه به مردم نوید داده شده بود که «شاه رفتنی است» و «با دست توانای شما، پرچم پرافتخار حکومت اسلامی در تمام اقطار به اهتزاز» درخواهد آمد.
هیجان عمومی در ماه محرم سال 57 به اوج خود نزدیک میشد. ساواک در هشتم آذر، طی گزارشی به نخستوزیر «وضعیت سوگواری و کیفیت برنامه‌های ماه‌های محرم و صفر در سال جاری با سنوات قبل» را «کاملاً متفاوت» ارزیابی کرد.
ساواک با تجربه‌ای که از ماه رمضان داشت پیش‌بینی می‌کرد که در ماه محرم، رویدادهای مهمی در سراسر کشور رقم خواهد خورد. در بخشی از این گزارش با اشاره به اقدامات روحانیون، طلاب و وعاظ آمده بود: «عناصر آشوب طلب شدیداً به شرایط استثنایی ماه محرم (با تکیه بر اوج‌گیری احساسات مذهبی مردم) برای نیل به مقاصد خود، دل بسته‌اند.»
همین گزارش افزود: «از جانب محافل مذهبی سعی بر آن است که مجالس و اجتماعات با هر تعداد ممکن افراد بیشتر تشکیل گردد. در اجتماعات و مجالس، وعاظ به تحریک بپردازند و زمینه‌های ذهنی و احساسی را برای شورش و بلوا در مردم ایجاد نمایند»
سفارت آمریکا در تهران هم طـی گزارشی که به تاریخ 16 نوامبر 1978 برابر با 25 آبان 1357 از اوضاع سیاسی ایران تهیه کرده بود، پیش‌بینی کرد که «بی‌نظمی‌های جدی در ماه آینده یعنی ماه محرم (دسامبر) میتواند روند خوشبینانه کلی برای آینده را معکوس سازد.» این گزارش همچنین ماه محرم را «آبستن حوادث خطرناک» دانست.
«ویلیام سولیوان» سفیر وقت آمریکا در تهران، با مشاهده هیجان عمومی و «با توجه به تنشهای قابل پیش‌بینی در خلال مراسم سوگواری ماه محرم» از وزارت امور خارجه کشورش درخواست کرد تا «از برنامه‌ریزی جهت فرستادن میهمانان رسمی به ایران در طی دوازده روز از اول تا دوازدهم دسامبر خودداری نماید.»
چنانکه اسناد روایت می‌کنند، رژیم نیز خود را برای مقابله با تظاهرات احتمالی در ماه محرم آن سال آماده می‌کرد. کارگزاران رژیم ترس و اضطراب شدیدی از تبدیل مـراسم عزاداری محرم به یک میتینگ سیاسی داشتند و در گفت‌وگوهای محرمانه خود با آمریکایی‌ها نیز ترس خود را پنهان نمی‌کردند.
مامور سفارت آمریکا در هفتم آذر، تنها چهار روز مانده به اول محرم، گزارش داد: «ژنرال ازهاری نخستوزیر، به سناتور بیرد گفته است که حکومت نظامی اجازه برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم را خواهد داد، به شرطی که ملاها شفاهاً اطمینان بدهند که مراسم عزاداری به تظاهرات سیاسی تبدیل نخواهد شد.»
همین گزارش افزود: «نخستوزیر این سیاست را قبل از آغاز ماه محرم به مردم اعلام خواهد کرد و مطمئن است که تمام مسئولین حکومت نظامی آن را درک می‌کنند. هدف این است که برخوردهای خشون‌تبار ماه دسامبر را دفع نمایند.» در این گزارش تصریح شده بود: «سیاست جدید نسبت به خطی که شاه قبلاً مبنی بر ممنوعیت شدید برگزاری هرگونه تظاهرات اتخاذ کرده بود، عقب‌نشینی محسوب می‌گردد.»
در عین حال به مقابله با حرکت‌های اعتراضی در ماه محرم نیز پافشاری شده بود: «نخستوزیر گفت که نیروی کافی برای به اجرا گذاشتن قانون و نظم در دسترس خواهد بود تا در صورت لزوم به کار گرفته شود.»
در راستای مقابله با هیجانات عمومی در ماه محرم، سپهبد ناصر مقدم رئیس وقت سازمان اطلاعات و امنیت کشور، طی یک دستورالعمل جامع، نکات زیر را به مراکز امنیتی گوشزد کرد:
- مراقبت از رادیو و تلویزیون ملی ایران به منظور جلوگیری از تسلط عوامل مخالف
- مراقبت دقیق از نقاط حساس و حیاتی
- اجرای طرح‌های دقیق حفاظتی و مراقبتی
- مراقبت دقیق از تأسیسات نفتی کشور و جلوگیری از هرگونه اعتصاب
- جلوگیری از حرکت دستجات عزاداری در خیابانها و معابر و ممانعت از الحاق گروه‌های مختلف به یکدیگر
- ممانعت از برگزاری مجالس در مساجد بزرگ
- ممنوع‌المنبر ساختن وعاظ محرک و اخلالگر
- دستگیری و بازداشت کسانی که در مجالس، سخنرانی‌های تحریک‌آمیز می‌کنند و ...
با وجود این تمهیدات، مردم با تبعیت از فرمان مرجع تقلید خود که در تبعید به سر می‌برد، از همان شب اول محرم، مراسم عزاداری را به صحنه‌ای برای افشای جنایت‌ها و خودکامگی رِژیم تبدیل کردند. در روز اول محرم تظاهـرات بزرگی در تهران و شهرستان‌ها برپا شد که به زد و خورد پلیس با مردم منتهی گردید. در این درگیری‌ها تعدادی شهید و مجروح شدند. شدت جنایات رژیم شاه در روز اول محرم چنان بود که امام خمینی (ره) با انتشار اعلامیه‌ای به آن واکنش نشان دادند.
امام در این اعلامیه ضمن اعلام همدردی با مردم، آن‌ها را به ادامه مبارزه فراخواندند. در بخشی از پیام امام خمینی آمده بود: «بار دیگر دست جنایتکار شاه از آستین خیانتکار دولت یاغی نظامی بیرون آمد، و ملت ایران را در آستانه ماه محرم، ماه مقابله اسلام و حق و عدالت با جنود شیطان و طاغوت، به خاک و خون کشید... اخبار طاقت‌فرسای سراسر ایران عزیز تا این ساعت که یک روز از محرّم نگذشته است، روح و جان اینجانب را معذّب نمود. اخبار این شب و روز، مُعرّف ابعاد جنایت‌های شاه و دولت یاغی است، و نیز نشان دهنده شجاعت و شهامت بی‌مانند ملت غیور است.» امام خمینی در این پیام از سربازان خواستند تا با فرار از سربازخانه‌ها به صفوف مردم بپیوندند و از کارکنان دولتی درخواست کردند که دست به اعتصاب عمومی بزنند.
مقاومت و ایستادگی مردم طی دهه اول محرم ادامه داشت و در روزهای تاسوعا و عاشورا (19 و 20 آذر 1357) به اوج خود رسید. در این دو روز تظاهرات وسیعی در سراسر کشور رخ داد. راهپیمایی تهران در روزهای تاسوعا و عاشورا به قدری عظیم بود که تعجب سفیر آمریکا را برانگیخت. سولیوان در خاطرات خود درباره عظمت این مراسم می‌گوید: «عظمت تظاهرات بار دیگر قدرت مخالفان را نشان داد. تعداد شرکت‌کنندگان در این تظاهرات که از جنبه مذهبی خارج شده و شکل سیاسی به خود گرفته بود، از حداقل چهارصد هزار نفر (بر اساس تخمین اردشیر زاهدی که با هلیکوپتر بر فراز تهران گردش کرده بود) تا دو میلیون نفر (بنابر تخمین بی‌بی‌سی لندن) برآورد میشد. طبق برآورد سفارت تعداد شرکت‌کنندگان در این تظاهرات در هر روز به حدود یک میلیون نفر بالغ میشد.»
