در خصوص مسئله حجاب، اگر کسی به فلسفه تشریع حجاب در قرآن و روایات توجه داشته باشد، هیچ تردیدی نخواهد کرد که حجاب قطعاً واجبی اجتماعی است؛ چرا که زنان از غیرمحرمان مأمور به پوشش هستند. در سوره مبارکه نور محارم با ذکر مصادیق مطرح شده اند؛ در غیر این موارد زنان موظف هستند در برابر آنها حجاب داشته باشند. آیه31 از سوره مبارکه نور، افراد محرم را برای زنان مشخص کرده و در غیر این موارد، بر پوشش تأکید کرده است.
همه می دانیم، در قرآن کریم، به خصوص در دو سوره به طور خاص به حجاب اشاره شده است. سوره مبارکه نور، آیات 30 و 31 و همین طور سوره مبارکه احزاب، به خصوص آیه 59. در آیه 53 سوره احزاب نیز خود کلمه حجاب آمده، اما این واژه در آنجا به معنی حریم نگهداشتن است میان زنان پیامبر(ص) و صحابه ای که با آنان مواجه می شوند.
در آنجا آمده که: «یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْوَاجِک وَبَنَاتِک وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِک أَدْنَی اَن یعْرَفْنَ فَلَا یؤْذَینَ وَکانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا» مردانی که احیاناً به خانه پیامبر(ص) مراجعه می کردند، از مواجهه رویارو با زنان پیامبر(ص) بدون اینکه حریمی وجود داشته باشد، ممنوع شده بودند و حجاب یعنی باید پرده و حائلی میان آنها و زنان پیامبر(ص) وجود داشته باشد.
به اصطلاح امروزی حفظ حریم. واژه حجاب در آن آیه به کار رفته است. منتهی آیاتی که حجاب را به عنوان یک واجب شرعی بر عموم زنان واجب کرده، آیه 59 سوره احزاب و آیه 31 سوره نور است.
تاریخ نزول این دو سوره هم نشان می دهد که از سال پنجم بعثت، حجاب به صورت یک واجب شرعی در جامعه اسلامی مطرح شد؛ اما این بدان معنا نیست که پیش از آن حجاب وجود نداشت، بلکه با نزول این آیات بر رعایت بهتر پوشش تاکید شد. وقتی آیات 31 سوره نور و 59 سوره احزاب را بررسی می کنیم، در این دو آیه، زنان موظف شده اند که هم خمار داشته باشند و هم جلباب. خمار به چیزی اطلاق می شود که سر و گردن و قسمتی از سینه را می پوشاند.
گاهی بلندی خمار تا کمر هم می رسیده است. فلسفه خمار، پوشاندن سر و گردن و بناگوش و سینه ها بوده است. جلباب مفهوم فراتری دارد و سرتاسر بدن را می پوشاند. این نشان می دهد که قرآن کل بدن زن را به عنوان زینت محسوب کرده و طبعاً صرف پوشاندن سر را کافی ندانسته و پوشاندن سایر قسمت های بدن که ممکن است موجب افساد شود، باید پوشانده شود.
در آیه 31 سوره نور آمده است که، «وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا....» از این آیه استفاده می شود که حجاب یک امر معروف و شناخته شده نزد زنان بوده. نمی فرماید که به زنان بگو خمار به کار ببرند، بلکه می فرماید: بگو خمارها را درست استفاده کنند و آن را روی گریبان ها و سینه هایشان قرار بدهند، نه اینکه از پشت سر رها کنند.
در کتاب شریف کافی هست که زنی عبور می کرد و روسری را پشت سرش انداخته بود و جوانی در حال عبور، او را با نگاه دنبال کرد و متوجه تیزی ای که از دیوار خارج شده بود، نشد و صورتش خون آلود شد. جوان خدمت پیامبر(ص) رسید و ماجرا را باز گفت و این آیه نازل شد. این روایت در واقع می خواهد سبب اجتماعی نزول آیه حجاب و دلیل تأکید بر آن را بیان کند.
پس حجاب در آن زمان وجود داشت، منتهی درست به کار نمی رفت. در آیه شریف 59 سوره احزاب نیز تعبیر «جَلَابِیبِهِنَ» به کار رفته که پوششی است که سر تا سر بدن زن را فرا می گیرد: «یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْوَاجِک وَبَنَاتِک وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَ». در سوره نور به دنبال «وَلْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیوبِهِن» استثنائاتی را بیان می کند: «وَلَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ.... » مگر شوهران، پدران، پدرشوهران، فرزندانشان و موارد دیگر از محارم که به عنوان مستثنیات ذکر می کند.
از همین استثنا بر میآید که در برابر دیگر مردان، این پوشش لازم است، پس حجاب، قطعاً یک امر اجتماعی است. بنابراین با توجه به این شواهد قرآنی و نیز اصل فلسفه حجاب که از همین آیات استفاده می شود که برای تطهیر و تزکیه و عدم افساد است، طبیعتاً استفاده می شود که یک امر اجتماعی است.
حجاب در دوران پیامبر(ص) کنیزها
قبل از اینکه وارد روایات شویم و بخواهیم از آنها استفاده کنیم و چنین برداشتی داشته باشیم، خوب است به همین آیات مورد اشاره مراجعه کنیم. در هیچ جای قرآن، از جمله همین سوره های نور و احزاب، هیچ قرینه و شاهدی دال بر استثنا، یعنی معافیت کنیزان از حجاب وجود ندارد.
در همین آیه 31 سوره نور فرموده: «وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَات». مؤمنات مگر شامل کنیزان مؤمن نمی شود؟ یعنی این گونه نیست که قرآن کریم بین زنان حُرّه و کنیزها تفاوت قائل شده باشد. آیات سوره نور و احزاب مطلق هستند و هیچ استثنائی از آنها استفاده نمی شود. البته در ارتباط با آیه 59 سوره احزاب، برخی مفسران، دیدگاهی را مطرح کرده اند که مورد تایید مفسران بزرگ ما نیست.
نقل شده خلیفه دوم نسبت به حجاب کنیزان حساسیت خاصی داشت. او اصرار داشت که کنیزان حجابی همچون زنان آزاد نباید داشته باشند و حتی در موردی که یک کنیز، خمار به سرش پیچیده بود، او را مؤاخذه کرد که چرا خود را شبیه زنان آزاد کرده ای؟! این تأکیدی که ایشان داشت، به هیچ وجه مورد تأئید ائمه اهل بیت(ع) نبوده و شواهدی وجود دارند که به آنها اشاره خواهم کرد.
به نظر می رسد که این نوع فرق نهادن بین زنان کنیز و زنان آزاد با این شدتی که از خلیفه دوم نقل شده، ناشی از همان نگاهی بوده که ایشان به زنان عرب و زنان عجم داشته و از آنجا که اکثر کنیزان از زنان عجم بودند و ایشان درجه اجتماعی آنها را پست تر می دیده و تأکید داشته که از لحاظ اجتماعی هم تفاوت ظاهری داشته باشند.
در آیه 59 سوره احزاب، خداوند هم به همسران و دختران پیامبر(ص) و هم به زنان مؤمنین دستور می دهد که: «قُلْ لِأَزْوَاجِک وَبَنَاتِک وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِین یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ» بگو جلباب ها را به خود بپیچند و رها نکنند، و در ادامه می فرماید: «ذلک ادنی ان یعْرَفْنَ فَلَا یؤْذَینَ» این نزدیک تر است به آن که شناخته شده و مورد اذیت واقع نشوند.
متأسفانه در بعضی از تفاسیر آمده که شناخته شوند که آزاد هستند نه کنیز! در حالی که بزرگان مفسران ما این تفسیر را تأئید نمی کنند. مثلاً مرحوم علامه طباطبائی می فرمایند مفهوم آیه این است که زنان با جلباب شناخته بشوند به اینکه اهل عفاف هستند. وقتی که جلباب ها را به خود می پیچند، نشانه عفت ورزی اینهاست و لذا وقتی که افراد مریض القلب با اینها مواجه شدند می فهمند که راهی در ساحت این زنان نیست: «فَلَا یؤْذَین»، لذا مورد اذیت قرار نمی گیرند.
طبیعی است زنانی که وضعیت ظاهری مناسبی ندارند بیشتر مورد توجه و اذیت قرار می گیرند تا زنانی که وقتی حرکت می کنند فریاد دورباش، دورباش از سر تا پای آنان ساطع است. اینها کمتر مورد اذیت قرار می گیرند. تفسیری که از این آیه در تفاسیر اهل سنت آمده، به تبع همان نگاهی است که خلیفه دوم داشت.
چنین دیدگاهی مطرح شده که زنان کنیز متفاوت بودند و حال آنکه از قرآن چنین چیزی استنباط نمی شود. البته ممکن است کمی سهل گیری نسبت به زنان کنیز وجود داشته، زیرا اینها چون اهل کار در مطبخ و غیر آن بودند، لذا وضعیت ظاهری چندان جذابی در مقایسه با زنان آزاد نداشتند.
اینکه سئوال کردید ائمه اطهار(ع) نظرشان نسبت به کنیزان چه بود، روایات در این قسمت متفاوت هستند. آیا ائمه(ع) هم مثل خلیفه دوم مانع حجاب کنیزان بودند یا خیر؟ روایات متعارض هستند و برخی از بزرگان و فقهای ما روایاتی که ظاهرشان آن است که کنیزان حجابشان نباید مثل زنان آزاده باشد، آنها را حمل بر تقیه کرده اند، زیرا خلیفه دوم بر این نگاه تأکید داشت و فقهای اهل سنت هم این نگاه را داشتند.
در مقابلش روایات تاریخی داریم دال بر اینکه هم کنیزان ائمه«ع» حجاب در حد عالی داشتند و هم غیر از ائمه «ع». حتی روایتی درباره عبدالله بن عمر، فرزند خلیفه دوم داریم که با وجود تأکید پدرش بر تفاوت حجاب کنیز و غیرکنیز، خود او تأکید بر حجاب کنیزانش داشت و خمارهای قیمتی و ضخیمی را برای کنیزانش تهیه می کرد.
در متون اهل سنت، روایتی درباره کنیز عایشه داریم. پیامبر(ص) وارد شدند و عایشه کنیزی داشت که موهایش پیدا بود. پیامبر(ص) سوال کردند که آیا بالغ شده است یا خیر؟ و عایشه گفت بالغ شده و پیامبر(ص) گوشه عمامه شان را بریدند و به آن کنیز دادند که به عنوان ساتر بر سر کند. یا مثلاً روایتی مربوط به همسر امام کاظم (ع)، امّ احمد، مادر جناب احمد بن موسی(ع) است.
بعد از شهادت امام موسی کاظم«ع» ودایعی را به ایشان سپرده بود که پس از رحلتشان به امام رضا(ع) بدهد. بعضی از برادران مدعی شدند و حتی کار به قاضی کشید و این بانو را که کنیز بود نزد قاضی کشاندند.
آنها گفتند باید نقاب را بردارد که او را بشناسیم. ملاحظه می کنید که کنیز بوده، اما نقاب هم داشته و او ناچار شد مقداری نقاب را کنار بزند و شکوه کرد که امام کاظم«ع» به من خبر داده بود که روزی تو را به چنین کاری وادار خواهند کرد.
یکی دیگر از کنیزان امام صادق«ع» سعیده نامی است که متستّر بود و خود را می پوشاند و از منزل خارج نمی شد و صرفاً گاهی برای زیارت خانه خدا یا زیارت قبر پیامبر«ص» از خانه خارج می شد.
همین طور، در باره کنیزان ام کلثوم (حضرت زینب ع) هنگام خروج از منزل، از تعبیر متخفّرات استفاده شده. متخفّره یعنی کسی که پوشش شدید همراه باحیا دارد. لذا با توجه به مجموعه روایات و به خصوص فلسفه حجاب که تحقق پاکی و تزکیه است که در آیه 30 سوره مبارکه نور به آن اشاره « ذَلِک أَزْکی لَهُمْ» که برای طهارت و تزکیه است، نباید تفاوتی بین کنیز و غیر کنیز باشد. حجاب امری است که دخالت مستقیم در بحث عفاف دارد و اینها از هم جدا نیستند.
مواجهه ائمه با مسئله ی حجاب
اگر کسی در روایات ائمه اطهار(ع) غور کند، حساسیتی فراتر از حساسیت عادی افراد مؤمن نسبت به این مسئله داشته اند.
از خود پیامبر اکرم(ص) بگیرید تا سایر ائمه(ع). واقعاً جای افسوس دارد که امروزه با توجه به فضائی که کاملاً از سیره معصوم(ع) استنباط می شود، کسانی بیایند و دم از این موضوع بزنند که حجاب آن قدرها هم اهمیت ندارد و باید تابع فضای عمومی جامعه بود و باید دید مردم چه چیزی را می پسندند و آیا به حجاب گرایش دارند یا خیر.
در منابع روائی داریم که اولاً حجاب زنان پیامبر(ص) به هنگام حضور در اجتماع در حد عالی بود و حتی از روایات استفاده می شود که نقاب می زدند. اگر کسانی بخواهند شواهد را ببینند، آنها را ارجاع می دهم به جلد چهاردهم کتاب«اَلصَّحیح مِنْ سیرَةِ النّبیِّ الْاَعْظَم(ص)» تألیف مرحوم علامه سید جعفر مرتضی عاملی که در باره اصل و کیفیت حجاب در عصر پیامبر«ص» روایات متعددی را نقل کرده است.
به عنوان مثال، در حجه الوداع بانوئی همراه برادرش نزد رسول خدا «ص» آمد که در باره حج مسئله ای را بپرسد. فضل بن عباس که جوان زیباروئی بود کنار پیامبر(ص) روی مرکب نشسته بود. آن خانم حجاب داشت، ولی صورتش کمی پیدا بود. پیامبر(ص) دیدند که فضل بن عباس خیره به این زن نگاه می کند و زن هم نگاههائی به فضل دارد. پیامبر اکرم(ص) با دستان مبارکشان بین چشمان فضل و صورت آن زن حایل ایجاد کردند. خیلی عجیب است که حضرت رسول(ص) در این قسمت اقدام عملی می کنند که نشان دهنده حساسیت و تأکید ایشان روی بحث عفاف عمومی و اجتماعی است.
همچنین در کتاب المحاسن برقی آمده که امیرالمومنین علی (ع) به مردم عراق (کوفه) اعتراض می کنند که شنیده ام زنان در بازارها دوشادوش مردان حرکت می کنند و شما هم غیرت نمی ورزید. امیرالمؤمنین(ع) نگران وضعیت زنان هستند که حجاب هم داشتند، ولی بی مبالاتی می کردند و دوشادوش مردان در جامعه حضور پیدا می کردند، بدون اینکه حریم نگه دارند.
روایت مربوط به ازدواج حضرت فاطمه(س) و امیرالمومنین علی(ع) هم معروف است. رسول خدا(ص) فردای ازدواج به خانه فاطمه(س) آمدند و تقسیم کار کردند، «کار داخل خانه با فاطمه(س) و کار خارج از خانه با علی(ع) باشد.» مفهوم این تقسیم کار توسط پیامبر(ص) این نیست که فاطمه(س) را در خانه حبس کند. چون فاطمه(س) حضور اجتماعی داشتند و حتی گاهی برای زیارت قبر حمزه سیدالشهدا(ع) و شهدای احد تا منطقه احد می رفتند و این کار را چه در زمان حیات پیامبر(ص) چه پس از رحلت ایشان انجام می دادند.
مفهوم حرف پیامبر(ص) این بود که هنگامی که ضرورتی برای حضور در اجتماع وجود ندارد، ترجیح دارد که فاطمه(س) کارهای خانه و علی(ع) کارهای بیرون از خانه را انجام بدهند.
این جمله حضرت فاطمه(س) به عنوان یک معصومه است که، «فلا یعلم إلا الله فلا یعلم ما داخلنی من السرور بإکفائی رسول الله (ص) تحمّل رقاب الرجال»: جز خدا کسی نمی داند که من چقدر شادم شدم از اینکه رسول خدا(ص) مرا باز داشت از اینکه همدوش مردان در جامعه حضور پیدا کنم و بخواهم مثل مردان کار اجتماعی انجام بدهم.
فاطمه(س) در درون منزجر است از اینکه بدون حفظ حریم در جامعه با مردان مواجه شود و صحبت کند. موارد متعددی از این دست را می شود ذکر کرد. مثلاً امام صادق(ع) ابوبصیر را توبیخ می کنند زیرا وی در کوفه، برای خانم نامحرمی مجلس تعلیم قرآن داشت و بین آنها به شوخی سخنی رد و بدل شده و هر دو گفته اند و خندیده بودند. وقتی ابوبصیر خدمت امام می رود، ایشان از غیب خبر داده اند و به او می فرمایند دیگر تکرار نشود.
یا امام کاظم (ع) وقتی بین یک کنیز و غلام حرف هائی رد و بدل شد، هر دو را مؤاخذه و آن غلام را اخراج کردند. روایات در این زمینه متعددند و اگر کسی بخواهد در حیات ائمه(ع) تتبع کند، بسیار عیان و روشن خواهد دید که ائمه(ع) روی این مسئله حساسیت داشتند، به این دلیل که زمینه مهمی برای فساد بود.
نظر علما و مجتهدین شیعه در رابطه با حجاب
با توجه به اینکه براساس آیات قرآن و روایات، حجاب از ضروریات دین و مذهب است، در «وسائل الشیعه» حداقل صد روایت در این زمینه آمده است. چون وسائل الشیعه فقط کتب اربعه را نقل کرده، اگر روایات سایر کتب هم مطالعه و بررسی شوند، قطعاً این روایات صدها روایت خواهند بود، بنابراین، حجاب جزو ضروریات است و مسئله، اجماعی و بیّن و اتفاقی است.
در اصل مسئله حجاب و حدود آن اختلافی وجود ندارد. ممکن است در تعریف خمار و جلباب به لحاظ لغوی و امثال اینها اختلافی وجود داشته باشد، اما به صورت مطلق، اصل بحث حجاب و بعد اجتماعی آن، هیچ اختلافی بین فقهای شیعه وجود ندارد.
الزام به حجاب در حکومت اسلامی!
گاهی این مسئله را مطرح می کنند که مگر در زمان پیامبر(ص) و علی(ع) که هر دو به حاکمیت دست یافتند، روایتی داریم که اینها الزام به حجاب کرده باشند؟ می خواهند از این مطلب استفاده کنند و بگویند پس حاکمیت امروز اسلامی نمی تواند به این مسئله ورود پیدا کند.
در این زمینه باید به دو نکته توجه شود:
در زمان رسول خدا(ص) این طور نبوده که بی حجابی وجود داشته باشد. اگر کسی در تاریخ صدراسلام و تاریخ اعراب جزیره العرب و مناطق اطراف آنها از قبیل روم و ایران، مطالعه داشته باشد، متوجه می شود که اصل حجاب در همه اینها وجود داشته است؛ به خصوص ایران که در زمینه حجاب زنان ایران، گزارش های جالبی داریم. اصل حجاب در اینها و در یهودیت و مسیحیت وجود داشته است. تصاویر حضرت مریم(س) در کلیساهای قدیم حجاب را نشان می دهند.
راهبه ها بهترین مصداق برای این موضوع هستند. امروز چرا راهبه ها حجاب به سر دارند؟ در طول تاریخ هم همین طور بوده است. آیا این دلالت بر آن ندارد که حجاب در مسیحیت اصلی انکارناپذیر بوده است؟ در یهودیت نیز زنان اصیل یهودی حجابی مثل چادر زنان ما دارند. در جزیره العرب هم شواهد تاریخی کاملاً گویا هستند که خمار و جلباب وجود داشته است. از روایات هم ابداً این گونه استنباط نمی شود که اسلام اصل خمار و جلباب را آورده باشد. بنابراین، بی حجابی اصلاً در آن زمان مطرح نبوده است.
می ماند بحث بدحجابی یا شل حجابی می بینیم که قرآن کریم با بدحجابی مقابله کرده. در آیه 59 احزاب فرموده: «یا أَیهَا النَّبِی قُل لِّأَزْوَاجِک وَبَنَاتِک وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِین» بگو به همسران و دختران و زنان مؤمنه...، و در آیه31 سوره نور نیز فرموده: «قُل لِّلْمُؤْمِنَات» بگو به زنان مؤمنه، «لَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ». اگر کسی «قل»های قرآن را بررسی کند، متوجه خواهد شد که خدای متعال به پیامبر(ص) می فرماید بگو، یعنی به آنان امر کن. این امر صرفاً یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه حکم است.
به پیامبر(ص) امر می شود که به اینها بگوید، پشت بند آن قطعاً یک ضمانت اجرائی و تأکیدی وجود داشته است. و چنین نبوده که صرفاً پیامبر(ص) توصیه اخلاقی کرده باشند.
اگر بخواهم از همین قرآن کریم شاهد بیاورم، باید اشاره کنم به سوره مبارکه احزاب، که در آیه 59 کیفیت استفاده از جلباب را دستور می دهد و در آیه 60 می فرماید، «لَئِنْ لَمْ ینْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ. ..».
در روایات هست که کسانی از این بچه منافق ها و افراد مریض القلب، به خصوص شب ها که هوا تاریک می شد و زنانی در کوچه های مدینه از خانه هایشان حرکت می کردند که برای نماز پیامبر«ص» بروند، مزاحم زن ها می شدند.
ببینید مواجهه قرآن با اینها چیست؟ ای پیامبر! اگر منافقین «وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» و افراد بیماردل «وَالْمُرْجِفُون» افراد شایعه پراکن در مدینه، چنانچه از این کارهایشان دست نکشند، «نُغْرِینَّک بِهِمْ ثُمَّ لَا یجَاوِرُونَک فِیهَا إِلَّا قَلِیلا» تو را علیه اینها تحریک می کنیم و دستور می دهیم کاری بکنی که از مدینه اخراج بشوند و جز مدت کمی با تو مجاور نباشند.
قرآن دارد روی یک مواجهه عملی تأکید می کند که اگر کسی فضای عفاف و حجاب را به هم بزند، پیامبر(ص) دستور خواهند داد که با اینها مواجهه عملی بشود. گزارشی را که راجع به فضل بن عباس در حجه الوداع عرض کردم، گزارش بسیار گویائی است که رسول خدا(ص) در مورد یک عمل جزئی و فردی، اقدام عملی می کند.
آن خانم بی حجاب نیست و فقط صورتش پیداست، اما آشکار بودن زیبائی صورت او موجب می شود که فضل بن عباس به او خیره شود و پیامبر(ص) به او نمی گویند فضل! چشمت را برگردان، بلکه با دست مبارکش بین چشم های او و صورت زن حائل ایجاد می کنند.
من نمی دانم مسئولینی که می توانند در این زمینه کاری انجام بدهند، هم به لحاظ فرهنگی و هم به لحاظ اقدامات عملی، پاسخ پیامبر(ص) را چه خواهند داد و جواب خدا را چه خواهند داد، که بی اعتنا از کنار این وضعیت عجیب بدحجابی و بی حجابی و بی پوششی ای که امروز وجود دارد، عبور می کنند و قطعاً اینها باید خود را آماده پاسخ در پیشگاه الهی بکنند.
دوران مدرنیته و فضای مجازی وحجاب
اتفاقاً باید به عکس پاسخ داد. یعنی وقتی زمانه جوری است که زمینه فساد در آن بیشتر شده است، آیا ما باید در اصلاح فساد کوتاه بیائیم یا باید شدیدتر عمل کنیم؟ معنی شدیدتر، بگیر و بند و شلاق و امثال اینها و کارهای افراطی نیست، اما نباید کوتاه آمد. باید جدی تر عمل کرد و حداقل به عنوان یک دغدغه و مشغله فکری برای مسئولین در این زمان مطرح باشد.
وقتی فضای مجازی آلوده می شود و تبلیغات بر ضدحجاب صورت می گیرد می توان بی تفاوت بود؟ از زمان صدر اسلام هیچ گزارشی نداریم که نه در روم و نه در ایران، نه در چین و نه در هیچ جای دیگری، دولت با اصل حجاب مخالفت کرده باشد، در حالی که امروز در کشورهای غربی و بعضی کشورهای اسلامی مانند آذربایجان، کشف حجاب را قانونی و برداشتن حجاب را الزامی می کنند. وقتی چنین حرکتی بر ضدحجاب در کشورها صورت می گیرد و در فضای مجازی و رسانه ای تبلیغات وسیع ضد حجاب صورت می گیرد می توان بی تفاوت بود؟
مثلا در فرانسه قانونی وجود دارد که کسی حق ندارد باحجاب وارد مدرسه بشود، در حالی که مسلمانان فرانسه کم نیستند، اما دولت فرانسه، این قانون را به شکل جدی دنبال می کند.
وقتی آنها این چنین کمر به هدم حجاب بسته اند، فضای مجازی و ماهواره ای هم که تکلیفش معلوم است، آیا ما باید با تمسکّ به مستمسکات بی پایه به نام فقه پویا، با اصل حجاب مخالفت کنیم؟ کسانی که از فقه پویا چنین برداشتی می کنند، معنی فقه پویا را نفهمیده اند. دست از واجب مسلم و مصرّح و قرآنی و الهی با ده ها و صدها روایت بکشیم، با این مستمسک که فضای اجتماعی و جهانی چنین اقتضائی دارد؟ اگر نعوذبالله فضای جهانی به این سمت رفت که همجنس بازی را بیش از آنچه که حالا هست رواج بدهند، باز ما باید از حرمت این عمل دست بکشیم و به سمت آن برویم یا همین طور دیگر منکرات؟ یا تحفظ و اهتمام بیشتری بر این اصول داشته باشیم؟ برای بعضی از مسئولین در جمهوری اسلامی، مسئله حجاب و ترویج آن اصلاً مسئله نیست که کسی بخواهد دنبال راه حل آن باشد و درد همین جاست.
