هواپیما‌ها به زمین نشستند، اتومبیل‌ها در خانه‌ها پارک شدند و دود غلیظ کارخانه‌ها کمتر شد، شیوع ویروس کرونا در جهان در نخستین روز‌های اعمال محدودیت‌های تردد با یک دستاورد جدید مواجه شد: کاهش قابل ملاحظه انتشار گاز‌های گلخانه‌ای.
در آستانه سال نو چینی و حوالی ماه فوریه سال گذشته، چین با انتشار تصاویر ماهواره‌ای از شهر‌های صنعتی خود بسیاری از فعالان و کارشناسان محیط‌زیستی را شگفت‌زده کرد، تنها اندک زمانی پس از آغاز قرنطینه گسترده در این کشور، انتشار گاز‌های کربنیک در چین حداقل 25 درصد کاهش یافت، رقمی که معادل 6 درصد کاهش در انتشار گاز‌های گلخانه‌ای در سطح جهان بود.
متعاقب کاهش تردد‌های بین شهری و کشورها، کارشناسان و دغدغه‌مندان گرمایش جهانی خوشبین بودند که یکی از آثار مثبت شیوع ویروس کرونا در جهان می‌تواند کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای باشد، یا به عبارتی دیگر، شیوع کرونا فرصتی کوتاه را برای تنفس زمین فراهم کرده است.
اما آیا شیوع گسترده ویروس کرونا در جهان می‌توانست فرصتی واقعی با تاثیرات قابل توجهی برای تنفس زمین به وجود بیاورد؟ آیا شیوع این ویروس می‌توانست کیفیت هوای کلانشهر‌های بزرگ جهان را بهبود بدهد؟
به رغم تمام تغییر موقتی که در این مدت در ارتباط با آلودگی هوا، گرمایش جهانی و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای متاثر از همه‌گیری جهانی رخ داده است، کارشناسان جهان تاثیر شیوع کرونا بر تغییر اقلیمی را بسیار ناچیز می‌دانند و می‌گویند که اگر قرار است همچنان سیاره زمین محیطی برای زندگی نسل‌های بشر باشد، اگر قرار است با کنترل دمای زمین از وقوع فاجعه‌های زیست‌محیطی در آینده جلوگیری شود، نباید به مدت محدود همه‌گیری کرونا امیدوار ماند، چاره همان راهکار‌های پایداری است که سال‌هاست از سوی محققان محیط‌زیست به دولتمردان بار‌ها گفته می‌شود: حذف سوخت‌های فسیلی و جایگزین کردن انرژی‌های تجدیدپذیر.
آلودگی و مرگ
درک آثار گرمایش جهانی و عواقب آن در آینده بر زندگی انسان‌ها شاید امر محسوسی نباشد، اما بوی بد شهر، آسمان تیره و غبارآلود برای تمام شهروندان یک شهر قابل رویت و درک است.
به رغم اعمال محدودیت‌های شدید طی دو هفته گذشته در تهران و کاهش تردد‌های بین شهری، همچنان شهر تهران با بوی بد مواجه بود، این بوی بد، به بیان ساده ناشی از سوخت مازوت در نیروگاه‌های تولید برق است و تا زمانی که سوخت فسیلی با سوخت پاک جایگزین نشود، تولید برق تهران به بهای بوی بد شهر، افزایش آلودگی هوا و ذرات معلق در هوا خواهد بود، ذراتی که مستقیما در افزایش نرخ مرگ و میر ناشی از شیوع ویروس کرونا موثر هستند.
«مرکز اقلیم، سلامت و محیط‌زیست جهانی» دانشگاه هاروارد در گزارشی با عنوان «ویروس کرونا و آلودگی هوا» به صورت متمرکز نتایج تحقیقات این مرکز را در ارتباط با آثار متقابل شیوع ویروس کرونا و آلودگی هوا بر سلامت مردم منتشر می‌کند و از این طریق، پیامد‌های وابستگی به سوخت‌های فسیلی را بر سلامت مردم متذکر می‌شود.
طبق آخرین اطلاعات منتشر شده در این گزارش، افرادی که در مکان‌هایی با کیفیت سلامت پایین هوا زندگی می‌کنند، فارغ از سایر متغیر‌های اثرگذار از جمله وضعیت شرایط بهداشتی موجود، وضعیت اقتصادی و دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی با احتمال بیشتری از مرگ و میر مواجه هستند.
پژوهش این مرکز نشان می‌دهد که این خطر بیش از همه متوجه کارتن‌خواب‌هایی است که تمام ساعات روز را در مراکز شهر با نرخ آلودگی هوای بالا می‌گذرانند، دسترسی به فضای خانه و سیستم تصفیه هوا ندارند و احتمالا دخانیات مصرف می‌کنند، در این نمونه‌ها، آلودگی هوا نرخ مرگ و میر بر اثر ابتلا به ویروس کرونا را افزایش می‌دهد.
یکی از پژوهش‌هایی که این یافته را تایید می‌کند، مقاله‌ای با عنوان «مواجهه با آلودگی هوا و مرگ و میر ناشی از ویروس کرونا در ایالات متحده امریکا» است که نشان می‌دهد تنها اندکی افزایش تماس در طولانی مدت با ذرات معلق (کوچک‌تر از 2.5 میکرومتر) هوا، معادل بالا رفتن نرخ مرگ و میر ناشی از ابتلا به ویروس کروناست.
علاوه بر این، پژوهش دیگری در سال 2015 در این مرکز منتشر شده است که ثابت می‌کند چند ویروس، از جمله ویروس‌های آدنو و آنفلوآنزا به ذرات معلق آلودگی هوا می‌چسبند و در فضا منتشر یا جابه‌جا می‌شوند. این مقاله نشان داده است که ذرات معلق هوا ناشی از آلودگی هوا احتمالا در شیوع آنفلوآنزای مرغی در سال 2015 در امریکا تاثیر داشته‌اند.
عباس شاهسونی، رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت نیز پیش از این با توجه به نتایج پژوهشی که در بازه زمانی اسفند تا شهریور ماه صورت گرفته، عنوان کرده است که ذرات معلق هوا تا 6 درصد، ازن تا 7 درصد و دی‌اکسید نیتروژن تا 15 درصد باعث افزایش مرگ‌و‌میر ناشی از ابتلا به کرونا می‌شوند.
بسیاری از فعالان محیط‌زیست امیدوارند با استفاده از فرصت همه‌گیری کرونا و جلب‌توجه عمومی نسبت به تاثیر آلودگی هوا بر افزایش نرخ مرگ و میر، بار دیگر ضرورت استفاده از انرژی‌های سبز را به خواست عمومی مردم بدل کنند؛ انرژی‌هایی که علاوه بر کاهش قابل توجه آلودگی هوا، در کاهش گرمایش جهانی و تغییر اقلیم موثر هستند.
شیوع کرونا، فرصتی برای اجرای معاهده پاریس
افزایش استفاده از دوچرخه در سطح شهرها، کاهش پرواز‌های بین‌المللی و کاهش سطح تولید کارخانه‌ها متعاقب شیوع کرونا در جهان یکی از آرزو‌های دیرینه محققان و فعالان حوزه محیط‌زیست را برآورده کرد: کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای.
«نیک واتس»، مدیر ارشد پایداری اقلیم در سرویس سلامت همگانی انگلستان (NHS) و یکی از نویسندگان سالنامه «شمارش معکوس سلامتی و تغییر اقلیمی»، منتشر شده توسط ژورنال «لانست»، در آخرین گفت‌وگوی خود به «گاردین» گفته است که شیوع ویروس کرونا فرصتی را برای کشور‌های مختلف فراهم کرده است که بتوانند از نظر زیست‌محیطی مسوولیت‌پذیرتر باشد.
توافق پاریس که ذیل چارچوب پیمان‌نامه سازمان ملل در تغییر اقلیم (UNFCCC) در سال 2015 با تعهد 195 کشور و با هدف پایین نگه داشتن دمای کره زمین تا زیر 1.5 درجه سانتیگراد نسبت به سطح آن قبل از صنعتی شدن تصویب شده، کشور‌های متعهد را موظف کرده است تا از سال 2020 تا 2030 انتشار گاز‌های گلخانه‌ای خود را سالانه 7.6 درصد کاهش دهند؛ امری که به‌زعم دانشمندان ضروری و ناگزیر است، زیرا در غیر این صورت عواقب بعدی تغییر اقلیمی و افزایش دمای زمین برای انسان‌ها «فاجعه‌بار» خواهد بود.
طبق گزارش سال 2020 سالنامه «لانست» در ارتباط با سلامت و تغییر اقلیمی، بحران‌های آب و هوایی در شیوع بیماری‌های عفونی پیش از این موثر بوده‌اند، این گزارش با مطالعه شیوع بیماری‌های عفونی مثل کووید 19 و تغییر آب و هوایی می‌نویسد که تجربه فاجعه‌بار شیوع ویروس کرونا در کشور‌های جهان منجر به ملاحظه بیشتر دولت‌ها در آینده به منظور کاهش تکرار چنین همه‌گیری‌ها خواهد شد.
به همین دلیل، اولویت‌بندی در مورد بحران آب‌و‌هوا برای رسیدن به این هدف اهمیتی بیش از پیش خواهد داشت. به رغم این تصویر کلی و امیدواری برای استفاده از فرصت شیوع کرونا برای تحقق هرچه بهتر توافق پاریس، گاردین از نتایج یک نظرسنجی اطلاع می‌دهد که می‌گوید:
«به رغم انتظار، پس از پایان همه‌گیری کرونا با انفجار تردد مواجه خواهیم شد، حتی اگر قریب به اتفاق مردم مسوولیت انسانی خود را در قبال بحران تغییر اقلیمی بپذیرند، باز هم از خانه خارج خواهند شد و بیشتر در سطح شهر تردد خواهند کرد.»
نظرسنجی گاردین این هشدار را می‌دهد که بدون دخالت دولت‌ها، عطش مردم برای سفر بیشتر می‌تواند فرصت شکل گرفته برای تحقق و نتیجه دادن توافق پاریس را تضعیف کند. گاردین در این نظرسنجی که با مشارکت حدد 26 هزار نفر از 25 کشور جهان در ماه‌های ژوئن و آگوست سال 2020 صورت گرفته است، نشان می‌دهد که کشور‌های صاحب نفت، کمترین مسوولیت‌پذیری را نسبت به افزایش آلودگی هوا و تغییر اقلیمی می‌پذیرند.
شیوع کرونا گرچه توانسته است برای مدتی به کاهش سفر‌های هوایی که خود یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش آلودگی هواست، کمک کند، اما نتایج نظرسنجی گاردین نشان می‌دهد که جز چند کشور محدود مثل انگلیس، آلمان، ایتالیا و هند شرکت‌کنندگان از سایر کشور‌های جهان اظهار کرده‌اند که پس از پایان همه‌گیری کرونا سفر‌های هوایی خود را افزایش خواهند داد.
این وضعیت در تمایل بیشتر مردم برای استفاده از خودرو‌های شخصی و در نتیجه مصرف سوخت بیشتر نیز صادق خواهد بود. قریب به اتفاق شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی اعلام کرده‌اند که پس از پایان همه‌گیری، با استفاده از اتومبیل‌های شخصی به سفر خواهند رفت، همین امر است که منجر به انتشار یک هشدار می‌شود: «اگر دولت‌ها برای پس از کرونا، برنامه یا برای تنظیم سفر‌های هوایی و سفر‌های زمینی نداشته باشند، آلودگی هوا بیش از پیش شهر‌های جهان را در برخواهد گرفت.»
تاثیری ناچیز
17 درصد کاهش روزانه انتشار دی‌اکسید کربن در جهان پس از همه‌گیری کرونا یکی دیگر از عجایبی بود که متعاقب شیوع کووید 19 محقق شد.
یکی از تحقیقات منتشر شده در ماه مه سال 2020 نشان می‌داد که انتشار روزانه دی اکسید کربن در جهان پس از همه‌گیری کرونا تا اوایل آوریل 17 درصد کاهش یافته است و همین امر می‌تواند منجر به کاهش انتشار سالانه 7 درصد دی‌اکسید کربن شود؛ کاهشی معادل بزرگ‌ترین کاهش در انتشار گاز‌های گلخانه‌ای پس از جنگ جهانی دوم.
این پژوهش برخلاف آمار شگفت‌انگیز خود که عمدتا ناشی از کاهش استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل هوایی و شخصی و کاهش فعالیت مراکز صنعتی بود، پس از مدتی با یک سوال بزرگ مواجه شد، آیا این نتایج پایدار خواهند بود؟
دو ماه پیش، گاردین در گزارشی با استناد به یک پژوهش می‌نویسد که اگرچه حجم انتشار گاز‌های گلخانه‌ای به صورت موقت در برخی کشور‌های جهان کاهش یافته، اما سهم این کاهش در بحران تغییر اقلیمی جهان بسیار ناچیز است، به عبارتی دیگر، این کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای تا سال 2030 صرفا منجر به کاهش یک‌صدم درجه سانتیگراد از گرمایش جهانی خواهد شد.
این پژوهش که بر مبنای داده‌های به دست آمده از گوگل و اپل بر مبنای جابه‌جایی کاربران در دانشگاه لید و طبق الگوی سفر از 123 کشور جهان صورت گرفته است، نشان می‌دهد که این کشورها در شکل‌گیری 99 درصد از انتشار گاز‌های گلخانه‌ای سهیم هستند.
محققان با بررسی آمار به دست آمده از نتایج این پژوهش مشخص کرده‌اند که انتشار دی‌اکسید کربن در آوریل سال 2020 نسبت به سال پیش 25 درصد و اکسید‌های نیتروژن 30 درصد کاهش یافته است. این تغییر‌ها نشان می‌دهد که تغییر رفتار مردم در بازه کوتاه‌مدت می‌تواند تفاوت قابل ملاحظه‌ای را در انتشار گاز‌های گلخانه‌ای به وجود بیاورد، اما این تغییرات پایدار نیستند.
برای رسیدن به چنین نتایجی در یک شکل پایدار، چاره‌ای جز اتخاذ همان رویکرد‌های قدیمی نیست: توسعه حمل و نقل سبز در شهر‌های جهان، احداث ساختمان‌های سبز، جایگزین کردن سوخت‌های فسیلی با انرژی‌های تجدیدپذیر.
در این پژوهش آمده است: تاثیر همه‌گیری کرونا و اعمال محدودیت رفت‌و‌آمد در شهر‌های جهان در قیاس با تاثیر اقتصادی که بر پایه منابع انرژی تجدیدپذیر بنا شده باشد ناچیز است، اگر چنین تغییری در جهان رخ دهد، می‌توان تا سال 2050 شاهد کاسته شدن 3 دهم درجه سانتیگراد از دمای زمین بود.
به‌رغم خوش‌بینی‌هایی که پیش از این در ارتباط با تاثیر همه‌گیری کرونا بر تغییر اقلیمی و گرمایش جهانی پیش‌بینی شده بود، حالا پژوهش‌های متعددی تاکید می‌کنند که نباید به این آثار موقت چندان دل بست، جهان پس از شیوع همه‌گیری کرونا با همان گاز‌های گلخانه‌ای خود تنها خواهد ماند و تا زمانی که دولت‌ها خود را موظف به ایجاد یک تغییر واقعی در منابع سوخت خود نکنند، همه‌گیری‌های بعدی نیز روند پرشتاب گرم شدن زمین را دگرگون نخواهند کرد.
شیوع کرونا گرچه توانسته است برای مدتی به کاهش سفر‌های هوایی که خود یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش آلودگی هواست، کمک کند، اما نتایج نظرسنجی گاردین نشان می‌دهد که جز چند کشور محدود مثل انگلیس، آلمان، ایتالیا و هند شرکت‌کنندگان از سایر کشور‌های جهان اظهار کرده‌اند که پس از پایان همه‌گیری کرونا سفر‌های هوایی خود را افزایش خواهند داد. این وضعیت در تمایل بیشتر مردم برای استفاده از خودرو‌های شخصی و در نتیجه مصرف سوخت بیشتر نیز صادق خواهد بود.
