دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین : هلیله کابلی درختی است که ارتفاع آن تا 25 متر می‌رسد. برگ‌های آن تقریباً متقارن، بیضی‌شکل و دراز است که در قاعده گرد می‌باشند و طول آنها تا 7 و عرض تا 5 سانتی‌متر می‌رسد. گل‌ها به رنگ سفید یا زرد هستند و بوی نامطبوعی دارند و به صورت مجتمع و سنبله در انتهای شاخه‌ها می‌رویند. میوه‌ها گوشتدار و بیضی‌شکل هستند که پس از خشک شدن به رنگ زرد مایل به خاکستری در می‌آیند. این گیاه در ایران نمی‌روید، ولی از قدیم میوه‌های خشک‌شده آن را به نام هلیله کابلی به ایران می‌آوردند. مهم‌ترین مناطق رشد و تکثیر این گیاه در جهان هند، برمه، سیلان و دامنه‌های هیمالیاست.
بیشتربخوانید:
نام فارسی: هلیله (هلیله‌ی کابلی)
نام علمی: Terminalia Chebula
نام‌های عمومی: Haritali، Chebulic myrobalan
نام انگلیسی: Chebulic myrobalan
نام عربی: اهلیج کابلی
نام فرانسوی: Chebule
نام آلمانی: Myrobalan enbaum
نام‌های مترادف: Myrobalanus chebula و Terminalia gangelica
نام خانواده: Combretaceae (بادام هندی)
تاریخچه
پوست آرجونا (هلیله) در طب هندی، بیش از 3000 سال، جهت درمان بیماری‌های قلب به کار رفته است. مردم این کشور از هلیله نیز برای هضم غذا کمک می‌گرفتند. تبتی‌ها این دو گونه را «سلطان دارو» نامیده‌اند و در اغلب نقاشی‌ها بر کف دستان بودا ترسیم می‌شود. بنا به اظهاراتی، فرآورده گیاهی که از ترکیب امبلیکا افی‌سینالیس، ترمینالیا چبولا و ترمینالیا بلریکا بدست می‌آید هزاران سال پیش توسط پزشکان آیوردایی (طب سنتی هندوها که اساس آن بر درمان‌های طبیعی می‌باشد) فرموله شده است.
ترکیبات مهم
مهم‌ترین ترکیبات هلیله شامل تانن، آنتراکینون‌ها، اسید چبولیک، رزین‌ها و روغن ثابت است. از دیگر ترکیبات آن می‌توان اسیدهای آمینه، فروکتوز، اسید سوکسینیک و بتاسیتوسترول را نام برد. گونه چبولا از مهم‌ترین منابع صنعتی تانن است. در منابع میزان تانن میوه این گیاه تا 32 درصد عنوان شده است.
هلیله کابلی حاوی تانن‌ها، فلاونوئیدها و استرول‌ها و گونه بله‌ریکا حاوی تانن‌ها و آنتراکینون‌هاست. اسید گالیک را از دو گونه مذکور استخراج کرده‌اند.
غیر از گونه چبولا، گونه‌های دیگری وجود دارند که تفاوت‌ها و تشابهاتی با هم دارند؛ لذا اطلاعات مختصری از گونه‌های مشهور این گیاه ارائه می‌شود:
الف: ترمینالیا آرجونا که به نام عمومی آرجونا مشهور است، دارای نام مترادف پنتاپترا آرجونا می‌باشد. مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده آن عبارتند از: ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت‌ها، ضد سموم، ضد اسپاسم، تقویت‌کننده قوای جنسی، قابض، کندکننده حرکات قلب، محافظ قلب، ادرارآور، خلط‌آور، ضد خونریزی، محافظ کبد، افزایش‌دهنده و کاهش‌دهنده فشار خون، مسهل، مسکن و تولیدکننده پروستاگلاندین.
مقدار مصرف روزانه آن 1 تا 3 گرم از میوه خشک به صورت جوشانده و یا 2 تا 6 میلی‌لیتر عصاره آن می‌باشد. عوارض جانبی و سمیت در حد مصرف دارویی از آن گزارش نشده است.
ب: ترمینالیابلریکا که به نام عمومی بلریک مشهور است دارای نام مترادف میروبالانوس بلریکا می‌باشد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده آن عبارتند از: ضد باکتری، ضد ویروس ایدز، ضد تب، قابض، صفراآور، ادرارآور، خلط‌آور، کاهش‌دهنده فشار خون، مسهل، خواب‌آور، مهارکننده پروتئاز و ضد کرم.
مقدار مصرف روزانه آن 1 تا 3 گرم به صورت جوشانده می‌باشد. در حد مصرف دارویی عوارض جانبی و سمیتی از آن گزارش نشده است.
ج: دو گونه دیگر از جمله ترمینالیا سری‌سه‌آ به نام عمومی کلاس تریف و ترمینالیاکاتاپا به نام عمومی ایندین آلموند (نوعی بادام هندی) و نام مترادف فیتولاکاجوانیکا وجود دارند که دارای خواصی متفاوت بوده و اکثراً در هندوستان مورد استفاده دارویی قرار می‌گیرند و در ایران نیز وجود دارند.
بیشتر بخوانید:
گیاه هلیله (T.chebula) در ایران وجود ندارد، ولی انواع هلیله در عطاری‌های ایران موجود است. در کتاب دکتر امین درباره این گیاه مطالبی به شرح زیر ارائه شده است:
هلیله سیاه و هلیله زرد میوه‌‌ای کشیده و تخم‌مرغی (گاهی کروی) و بسیار سخت است که پنج خط برجسته روی آن وجود دارد و یک طرف آن نو‌ک‌تیز و طرف دیگر تقریباً گرد است. این میوه‌ها مربوط به درخت ترمینالیاچبولا با نام اهلیج کابلی و یا سفیر هندی است. در صورتی که میوه‌ها نارس چیده شوند، پس از خشک شدن تیره و سیاه می‌شوند که به آن هلیله سیاه می‌گویند (هلیله سیاه به عنوان مسهل در طب سنتی ایران مورد استفاده است) و در صورتی که پس از رسیدن کامل جمع‌آوری شوند، زردرنگند و پس از خشک شدن به نام هلیله زرد یا هلیله کابلی به بازار عرضه می‌شوند.
هلیله زرد به علت داشتن تانن زیاد بندآورنده اسهال و تقویت‌کننده معده است. این گیاه در هندوستان به فراوانی می‌روید و بیشتر از آنجا به ایران وارد می‌شود.
تفاوت بعضی اثرات دارویی هلیله سیاه و زرد در کیفیت دارو مؤثر است که مربوط به نارس یا رسیده بودن آنهاست؛ به عنوان مثال هلیله سیاه مسهل و هلیله زرد بندآورنده اسهال است و اثرات آنها در این مورد برعکس می‌باشد.
طبق کتاب مهندس مظفری، دو گونه درخت هلیله در سال‌های اخیر به ایران آورده و کشت شده که مشخصات آنها به قرار زیر است:
الف: ترمینالیا آرجونا به نام آرجون، درختی زیباست که در محل مجتمع‌های مسکونی شرکت نفت و دانشگاه اهواز در استان خوزستان کاشته شده است.
ب: ترمینالیاکاتاپا به نام‌های لوز هندی، بادام هندی، بیدام و یا گارم زنگی درختی زیبا با برگ‌های درشت است که در فصل پائیز و اوایل بهار به رنگ زنگ و مس در می‌آید و در مناطق جنوبی ایران از جمله استان‌های بوشهر، هرمزگان و بلوچستان به عنوان درختی زینتی کشت شده است.
این درختان گرما و رطوبت را دوست دارند و در تمام طول سال سبز هستند و به عنوان زینتی برای مناطق گرم مناسب می‌باشند.
نام‌های مترادف این گیاه ترمینالیالاتی فولیا و ترمینالیا ملوکانا، نام عربی لوز هندی، نام انگلیسی ایندین آلموند، نام فرانسوی آماندیررس ایندس و نام آلمانی آن کاتاپن باوم می‌باشد.
در کتاب دکتر زرگری هلیله زرد میوه گونه ترمینالیا سیترینا (Terminalia Citrina) ذ کر شده است.
میوه گونه‌های مختلف این گیاه به مصارف درمانی می‌رسند و ممکن است رنگ میوه بعضی گونه‌ها سیاه یا زرد باشد و بر حسب رنگ به آنها هلیله سیاه یا زرد گفته شود.
بیشتر بخوانید:
داروشناختی و اثرات مهم
بعضی از اثرات داروشناختی (فارماکولوژی) بین سه گونه هلیله مذکور مشابهت دارند. گونه آرجون از قدیم در طب سنتی به عنوان تقویت‌کننده قلب استفاده می‌شده و تحقیقات جدید این اثر را مورد تأیید قرار داده است. با وجودی که نتایج مطالعات فارماکولوژی درباره این‌گونه گیاه ضد و نقیض می‌باشد، ولی به نظر می‌رسد بهترین اثر گیاه بر قلب هنگامی است که خون‌رسانی به قلب کاهش می ابد.
اثرات دیگر این گونه افزایش میل جنسی، کاهش کلسترول، ادرارآور و تسکین سردرد است. این گونه همچنین چربی خون را بیشتر از دو گونه دیگر کاهش می‌دهد و نیز ممکن است از تصلب شرائین جلوگیری کند.
در هندوستان از گونه چبولا برای رفع مشکلات سوءهاضمه استفاده می‌شود. این گونه، کار روده را منظم می‌کند و برای درمان اسهال مفید است. همچنین، تأثیر خوبی در درمان اسهال خونی دارد. چبولا برای استفاده در دوش واژن، دهانشویه‌ها، غرغره و به عنوان یک داروی قابض نیز مفید و مؤثر است.
گونه چبولا ضد میکروب و همچنین ضد استافیلوکوک اورئوس مقاوم به متی‌سیلین می‌باشد.
بعضی از گونه‌های هلیله خاصیت ضد قارچ و ضد ویروس دارند.
طریقه و میزان مصرف
هلیله را می‌توان روزانه 3 تا 9 گرم در دو یا سه نوبت به صورت جوشانده مصرف کرد. برای این کار میوه‌های هلیله را له کرده و با یک استکان یا یک لیوان آب به مدت ده دقیقه می‌جوشانیم و پس از صاف کردن مصرف می‌کنیم.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
ضد کرم، ضد باکتری، ضد ویروس تبخال، ضدعفونی‌کننده، ضد اسپاسم، ضد تومور، ضد ویروس، قابض، مقوی قلب، ضد نفخ، هضم‌کننده، ادرارآور، خلط‌آور، کاهش‌دهنده کلسترول، تقویت‌کننده معده و مسهل.
بیشتر بخوانید:
