سوء مصرف داروها

دکتر فرشاد روشن ضمیر؛ استاد فارماکولوژی

سوء مصرف یک دارو (Drug Abuse) عبارتست از مصرف دارو بدلایل غیردرمانی و غیرپزشکی که تقریبا همیشه جهت تغییر فعالیت‌های روانی صورت می‌گیرد. سوء مصرف دارو می‌تواند به «اعتیاد» و «وابستگی» منجر شود. منظور از «وابستگی» یا «اعتیاد» ادامه اجباری مصرف یک دارو است که به وابستگی فیزیکی یا سایکولوژیکی منجر می‌شود.سوء استعمال (سوء مصرف) داروها محدوده وسیعی را شامل می‌شود. از داروهای سایکو اکتیو تا داروهای افزایش دهنده (Performance) که به هر حال مقاصد پزشکی یا درمانی در آن جایی ندارد.

فرایند اعتیاد (وابستگی)

مواجهه با دارو، صرف پول، وقت و انرژی برای دسترسی به آن، آشفتگی زندگی طبیعی، جست‌وجوی همواره برای احساس بالاتر و بالاخره از دست رفتن کنترل در مصرف دارو بدلیل احتراز از سندروم قطع.

چرا افراد این داروها را مصرف می‌کنند؟

قطعا عوامل فردی شامل: «داشتن زمینه ژنتیکی مساعد، نگرش و باورهای شخصی، فقدان مهارت و اعتماد به نفس» و علاوه بر آن عوامل محیطی شامل: «خانه و خانواده، مدرسه، در اجتماع و دوستان» در این امر دخیل است.

سازمان جهانی بهداشت 8 دسته از داروها را در رده مواد اعتیادآور دسته‌بندی می‌کند: 

- توهم‌زا

- کانابینوئیدها

- اوپیوئیدها

- سستی‌آفرین‌ها

- ترانکولایزرها

- محرک‌ها

- مواد استنشاقی

- و بالاخره پرمصرف‌ترین مواد شامل: الکل، توتون، و قهوه.

در سده‌ها و هزاره‌های گذشته فراورده‌های طبیعی برای تغییر حالات روحی و خلقی، تسکین درد، رفع خستگی و ایجاد سرخوشی مصرف می‌شد. اما تدریجا و با پیشرفت علم، مواد موثره این گیاهان به صورت خالص استخراج شد مثلا از صمغ بدست آمده از گیاهان پاپاور سمنی فروم (Papaver Somniferom) یعنی تریاک، در سال 1804 «مرفین» به دست آمد. حدود شصت سال بعد از برگ‌های گیاه کوکا، کوکائین استحصال شد (سال 1860). از گیاه کانابیس – ساتیوا و با استفاده از برگ و شاخه و گل آن تتراهیدروکانابینول (THC) بدست آمد. با استفاده از برگ و ساقه این گیاه که سابقه مصرف آن به حدود 5000 سال قبل می‌رسد، «ماری جوانا» و «حشیش» تهیه می‌شود.

بومیان کشورهای آفریقایی و آسیایی، برگ‌های Khat را می‌جوند. این گیاه حاوی الکالوئیدی با خواص شبه آمفتامینی است که موجب سرخوشی و افزایش فعالیت می‌گردد. این گیاه ایجاد «توهمات تصویری»، «ابراز صمیمیت» و «ایجاد اعتماد به نفس» می‌کند. همچنین با سنتز مواد شیمیایی مختلف، زمینه دیگری برای سوء مصرف داروها فراهم شد. مثلا سنتز آمفتامین یا مشتق دیگر آن مت آمفتامین زمینه‌ساز استفاده طبی از این داروها برای رفع خستگی، کاهش اشتها و افزایش هوشیاری گردید. اما تدریجا این داروها به بازارهای غیرقانونی راه یافته و از آن به منظور ایجاد سرخوشی و افزایش توان فیزیکی به منظور رقص، شادمانی و ... استفاده گردید.

هم‌اکنون قرص‌های (LSD), (MDMA), X، (فن سیکلیدین) و (کتامین) به منظور ایجاد توهمیات دیداری و شنیداری و فراموشی مسائل و مشکلات مورد استفاده قرار می‌گیرند. درخصوص دلایل وابستگی به بعضی از داروها فرضیه‌هایی مثل وجود مسیر «پاداش» در مغز مطرح شده است. بر مبنای این فرضیه بسیاری از داروهایی که مورد سوء مصرف قرار می‌گیرند، موجب افزایش رهش و ماندگاری دوپامین در سیناپس‌های عصبی مستقر در چنان مسیری می‌گردند که ادامه این عمل ضرورت تداوم مصرف و اجبار به مصرف را در فرد مبتلا بوجود می‌آورد. باید خاطرنشان کرد که فرضیه «پاداش» برای همه موارد Abuse مثل الکل مصداق ندارد.