دنیای پر رمز و راز زنجفیل

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛  استاد دانشکده داروسازی

تحریریه زندگی آنلاین :  زنجفیل گیاهی چندساله با ریزوم‌های متورم و غده‌ای انشعاب‌دار است که از این ریزوم‌ها ساقه‌هایی خارج می‌شود و ممکن است تا یک متر بلند شود. برگ‌های زنجفیل متناوب، بلند و نوک‌تیز هستند که انتهای آنها به غلافی تبدیل می‌شود و دور ساقه را فرا می‌گیرد. ساقه گلدار از ریزوم خارج شده و در انتها به گل‌هایی به رنگ زرد زیبا با لکه‌های قهوه‌ای و به صورت گل‌آذین سنبله منتهی می‌شود. قسمت مورد استفاده گیاه ریزوم‌هاست.  در صورتی که پوست روی ریزوم گیاه جدا نشده باشد، به رنگ خاکستری و به نام زنجفیل خاکستری گفته می‌شود؛ ولی اگر پوسته خارجی آن جدا شود، به رنگ تقریباً سفید در می‌آید که به آن زنجفیل سفید گفته می‌شود. این گیاه به حالت خودرو در شرق هندوستان و در نواحی جین‌جی و زین‌جی می‌روید و نام‌های آن از این نقاط مشتق شده است. زنجفیل در ایران نمی‌روید و عمدتاً از کشورهای شرقی به ایران وارد می‌شود.

بیشتربخوانید:

مصرف زنجبیل و عوارض جانبی که باید بدانید

  تاریخچه:

کاربرد دارویی زنجفیل، به چین و هند باستان بازمی‌گردد و منابع مربوط به کاربرد آن، در فارماکوپه‌ها پیدا شده است. در قرن سیزدهم، به دنبال مشخص شدن خواص زنجفیل در آشپزی، استفاده آن در سراسر اروپا رایج شد.

 زنجفیل در عطاری‌های قرون وسطی، جایگاه خاصی داشت و از آن برای درمان تهوع در سفر (ماشینی شدن)، تهوع، خماری در صبحگاه و نفخ استفاده می‌شد.

طبق مدارک، برای زنجفیل اثرات زیر را قائل بوده‌اند: ضدتهوع، مقوی قلب، ضد لخته خون، ضدباکتری، ضداکسیدان، ضدسرفه، ضد سموم کبدی، ضدالتهاب، ضدموتاژن، محرک، معرق، مدر، کاهش اسپاسم، محرک سیستم ایمنی، ضدنفخ، شیرافزا، افزایش ترشحات روده‌ای- معده‌ای، پایین‌آورنده‌ کلسترول خون، بالابرنده گلوکز خون و محرک خون مغزی. زنجفیل به دلیل داشتن طعم تلخ‌ زننده به طور سنتی، برای تقویت و محرک عمل هضم به کار می‌رود.

در صنعت مواد غذایی، روغن زنجفیل به عنوان چاشنی به کار می‌رود، همچنین عصاره آن در تولید نوعی آب‌جو کاربرد دارد. در چین ریشه و ساقه‌ زنجفیل به عنوان آفت‌کشی برای دفع شته و هاگ‌های قارچی استفاده می‌شود. زنجفیل در فارماکوپه‌های اتریش، چین، مصر، انگلیس، هند، ژاپن، هلند و سوئیس وجود دارد. در آلمان به صورت داروی بدون نسخه و در آمریکا به عنوان مکمل غذایی مورد قبول است.

انواع زنجفیل به صورت پوست‌کنده، همراه با پوست یا سفیدنشده وجود دارد که بیشتر حاوی 5/1 درصد اسانس هستند و ارزش دارویی دارند.

 لانگی و همکارانش، زنجفیل جامائیکایی و کوچینی را بهترین نوع آن می‌دانند و معتقدند که نوع ژاپنی آن کیفیت پایینی دارد که برای استفاده پزشکی توصیه نمی‌شود.

استانداردهای کیفی گیاه در کتاب دارویی آمریکا (USP) و انگلستان (NF) ذکر شده است. فرآورده‌های دارویی زنجفیل به صورت‌های پودر، محلول الکلی، روغن و عصاره‌ تازه‌ یافت می‌شود.

استفاده از زنجفیل (به عنوان چاشنی، ادویه و طعم‌دهنده) به صورت روغن، عصاره و اولئورزین از طریق سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) بی‌خطر شناخته شده است.

بیشتربخوانید:

10فایده مصرف صبحگاهی نوشیدنی زنجبیل لیمو

نکات قابل توجه:

سؤالات زیادی درباره مقدار مصرف حقیقی زنجفیل مطرح است. به طور معمول، روزانه یک گرم از پودر خشک زنجفیل توصیه می‌شود. این مصرف روزانه در هندوستان گاه 10-8 گرم می‌باشد و عوارضی از آن گزارش نشده است.

 آزمایش‌های انجام‌شده روی موش نشان داده است که میزان 5/2 گرم بر کیلوگرم وزن بدن موش، هیچ‌گونه خطری ندارد و عوارضی تا هفت روز پس از آن مشاهده نشده است.

 توصیه می‌شود که مصرف زنجفیل با معده‌ خالی، در هر نوبت کمتر از 6 گرم باشد؛ چون ممکن است مقادیر بیشتر از این، موجب التهاب و زخم معده شود.

 در صورتی که تنتور آن در دسترس باشد، مقدار 2 تا 10 قطره از آن برای رفع تهوع، نفخ، هضم غذا و تحریک گردش خون و گرم شدن مفید است.

 در صورتی که اسانس زنجفیل در دسترس باشد، 5 تا 10 قطره آن را با 25 میلی‌لیتر روغن بادام مخلوط نمایید. این مخلوط به عنوان ماساژ برای دردهای روماتیسمی به‌خصوص پاها مفید است.

 گاه به این مخلوط اسانس اوکالیپتوس و ژونی‌پر (نوعی سرو) نیز اضافه می‌گردد که اثر آن قوی‌تر می‌شود.

مصرف خوراکی یک تا دو قطره اسانس زنجفیل روی یک حبه قند یا مخلوط با نصف قاشق چایخوری عسل، برای تسکین دل‌دردهای زمان قاعدگی، تهوع و مشکلات معده مفید است.

 ده کشور اول تولید‌کننده زنجفیل شامل چین، اندونزی، نپال، تایلند، نیجریه، بنگلادش، ژاپن، فیلیپین و کامرون می‌باشند که در سال 2008 مقدار 974/615/1 تن تولید کرده‌اند.

بیشتر بخوانید:

باید و نبایدهای مصرف زنجبیل برای سلامتی

منشأ جغرافیایی: زنجفیل در بیشتر نواحی گرمسیر کشت می‌شود. واریته‌های تجارتی مختلفی از آن وجود دارد که مهم‌ترین آنها در جامائیکاست. زنجفیل از چین، سنگال، استرالیا، غرب آفریقا و جنوب شرقی آسیا صادر می‌گردد. در حال حاضر80درصد زنجفیل مور نیاز جهان از چین تأمین و صادر می‌شود. میزان صادرات این گیاه از جامائیکا سالانه حدود یک میلیون کیلوست.

ترکیبات مهم:

زنجفیل محتوی 3-5/2 درصد اسانس است که ترکیبات آن بستگی به ناحیه کشت دارد. مهم‌ترین مواد تشکیل‌دهنده اسانس زنجی برون، کورکومن و بیسابولون هستند.

ترکیبات دیگر زنجفیل شامل نشاسته تا 50 درصد، پروتئین تا 9 درصد، چربی تا 8 درصد و رزین‌ها می‌باشد.

همچنین ویتامین‌های آن شامل B1، B2، B3، B6، B9  C، E و املاح آن شامل آهن، منیزیوم، منگنز، فسفر، روی، پتاسیم، (415 میلی‌گرم درصد) و سدیم (13 میلی‌گرم درصد) در نوع تازه و پتاسیم (1320 میلی‌گرم درصد) و روی (37 میلی‌گرم درصد) در نوع خشک است. قندها در نوع تازه 8/17درصد و در نوع خشک 6/71 درصد می‌باشند.

 داروشناختی و اثرات مهم:

مهم‌ترین خواص زنجفیل به قرار زیر است:

 ضدتهوع و استفراغ به طور مطلوب

 ضداکسیدان قوی

 کاهش چسبندگی پلاکت (این خاصیت زنجفیل از سیر و پیاز قوی‌تر است.)

 کاهش‌دهنده کلسترول، صفراآور، محرک روده و معده، مقوی معده، ضداسپاسم و معرق. دارای خاصیت آنتی‌بیوتیکی علیه سالمونلایتفی، ویبریوکلرا، تریکوفیتون ویولاسئوم و تریکوموناس واژینالیس با قدرتی بالاست.

 مقوی قلب و کاهش‌دهنده پرفشاری خون، محافظ کبد، دارای خاصیت ضددرد که مشابه کاپساایسین فلفل سبز عمل می‌کند.

 بهبود زخم معده: آزمایش‌هایی با موادی که ایجاد زخم معده می‌کنند (مانند الکل، ایندومتاسین و آسپرین) انجام شده که خاصیت ضدزخم معده‌ آن را اثبات کرده است. زنجفیل از نظر طبیعت، جزء مواد گرم، خشک و سوزاننده است.

 عوارض جانبی:

زنجفیل در حد مصرف دارویی عارضه جانبی ندارد.

 موارد احتیاط:

ممکن است با داروهای قلبی، دیابت و ضدانعقاد تداخل کند. همچنین در دوره حاملگی و شیردهی از مصرف زیاد آن باید خودداری کرد.

 داروهای گیاهی:

کپسول‌های حاوی پودر زنجفیل در بازار وجود دارند.

 طریقه و میزان مصرف:

تهیه‌ چای: مصرف این فرآورده برای چای زیاد معمول نیست ولی می‌توان روی نیم تا یک گرم از پودر آن یک استکان آب در حال جوش ریخت و حدود 15 دقیقه صبر کرد تا دم بکشد، سپس آن را صاف و مصرف کرد.

چون پودر آن دارای مزه تند و سوزاننده است، بهترین روش مصرف تهیه کپسول‌های آن است که به راحتی مصرف می‌شود.

برای این کار می‌توان کپسول‌های خالی 500 میلی‌گرمی را از داروخانه تهیه نموده و آن‌ها را از پودر زنجفیل پر کرد، تا هم وزن آنها مشخص باشد و هم مزه‌ تند و سوزاننده آن حس نشود.

میزان مصرف زنجفیل به عنوان ضدتهوع و استفراغ نیم تا یک گرم است که نیم تا یک ساعت قبل از مسافرت باید مصرف شود. در مورد استفاده از آن در زنان باردار، پیشنهاد می‌شود صبح‌هنگام 1 گرم مصرف شود.

همچنین به منظور درمان آرتریت، لازم است میزان مصرف آن 4- 2 گرم در روز باشد که می‌توان چندین هفته این میزان را ادامه داد تا رضایت بیمار جلب شود.