دکتر محمد علیمرادی؛ دکتری عمومی داروسازی، دانشجوی دکتری تخصصی تغذیه
دیابت نوعی بیماری است که بوسیله سطوح بالای گلوکز خون (قند خون) در نتیجه اختلال ترشح انسولین یا عملکرد آن یا هر دو ایجاد میشود. درمان بیماری شامل مراقبت‌‌های تغذیه ای، دارودرمانی، فعالیت بدنی یا ورزش، پایش گلوکز خون و آموزش خوددرمانی به بیمار است. بیشتر بیماران دیابتی ناگزیر به مصرف داروهای ضد دیابت هستند.
گروهای دارویی رایج در درمان دیابت
گروه سولفونیل اوره: داروهای این گروه سلول‌های پانکراس را تحریک میکند تا انسولین بیشتری ترشح کند. مانند: گلی‌بن کلامید (Glibenclamide)،گلی مپیراید (GIimepiride) گلی پیزاید (GIipizide )،تولازامید (Tolazamide)
گروه مگلیتینایدها: این داروها نیز باعث ترشح انسولین از پانکراس میشوند . کوتاه اثر هستند و باعث خطر کاهش قندخون نمی شوند. مانند: رپاگلیناید (Repaglinide).
گروه بی‌گوانیدها: از داروهای این دسته متفورمین (Metformin) مصرف گسترده‌ای دارد. متفورمین مقاومت بدن به انسولین و جذب گلوکز را در دستگاه گوارش کاهش میدهد و همچنین تولید گلوکز توسط کبد را مهار میکند.
گروه تیازولیدن دیون‌ها: داروهای این گروه هم مقاومت بدن نسبت به انسولین را کاهش می‌‌دهند. مانند: پیوگلیتازون (pioglitazone) و روزیگلیتازون (Rosiglitazone).
- گروه مهار کننده‌‌های آلفا گلوکوزیداز: داروهای این دسته جذب گلوکز موجود در مواد غذایی را در دستگاه گوارش کاهش داده یا به تاخیر می‌‌اندازد. این داروها برای کاهش قندخون بعد از غذا استفاده شده و شامل آکاربوز (Acarbose)و میگلیتول (Miglitol)می باشند.
بیماران دیابتی علاوه بر مصرف داروهای ضد دیابت ممکن است به دلیل بیماریهای دیگر نیز مجبور به مصرف دارو در کنار درمان اصلی دیابت خود شوند اما اکثر این داروها تاثیری در افزایش یا کاهش قندخون آنان ندارند و با وجودی که در ترکیب تمام شربت‌‌ها هم از شیرین کننده‌‌ها استفاده میشود، میزان این شیرین کننده‌‌ها به حدی نیست که قند بیماران دیابتی را از کنترل خارج کند.
از میان داروهای خوراکی مورد مصرف در دیابت داروی متفورمین کاربرد گسترده‌ای دارد. این دارو علاوه بر اثرات ضد دیابت باعث کاهش وزن، بهبود وضعیت چربی خون و کاهش مقاومت بدن به انسولین میشود و انتخاب بسیار خوبی برای شروع درمان در افراد مبتلا به دیابت نوع 2 است که چربی خون بالایی دارند.
اما ملاحظات تغذیه‌ای باید در مورد آن رعایت شود از جمله اینکه متفورمین باعث اختلال در عملکرد کلسیم در بدن میشود و باتوجه به نقش‌‌های بسیار مهم کلسیم در بدن، باید هنگام مصرف این دارو، از کلسیم بیشتری (به صورت مکمل یا از طریق غذاهای غنی از کلسیم) استفاده کرد و همینطور اثر مشابهی بر میزان فولیک اسید و ویتامین B12 در بدن داشته و در هنگام مصرف متفورمین باید به مصرف منابع یا مکمل‌‌های این ویتامین‌‌ها و املاح توجه داشت.
متفورمین ممکن است به دلیل ایجاد عارضه تهوع و بی‌اشتهایی، دریافت غذایی بیماران را مورد تاثیر قرار داده و اهمیت توجه به تغذیه مناسب را بیش از پیش نشان میدهد.
داروی رایج دیگر در درمان دیابت گلی بنکلامید است که اصولاً داروی کم عارضه‌ای تلقی میشود. این دارو بر خلاف متفورمین، اشتها را افزایش داده و وزن را 1 تا 3 کیلوگرم افزایش میدهد.
برای جلوگیری از ایجاد یبوست توسط این دارو در بیمارن دیابتی افزایش نوشیدن آب و مایعات کم کالری و مصرف فیبر غذایی توصیه میگردد که منابع آن عبارتند از: سبوس جوی دوسر، زیتون سیاه، بادام، لوبیا قرمز، انجیرخشک، پسته، قارچ، گوجه فرنگی، کرفس، پیاز، خیار، کاهو، سیب زمینی، گل کلم، ذرت، نخود، اسفناج، هویج، آلو، باقالی، کلم بروکلی، سیب.
داروی گلی کلازید نسبت به داروی گلی بنکلامید دارای ارجحیت است زیرا این دارو خاصیت آنتی اکسیدانی دارد که استرس اکسیداتیو و آسیب به اعصاب (نوروپاتی دیابتی) وعوارض عروقی را در بیماران دیابتی بیشتر کاهش میدهد. این دارو باید همراه با یک رژیم غذایی متعادل شامل قند و چربی کم و فیبر متناسب مصرف گردد و اشتهای افراد باید کنترل شده تا منجر به افزایش وزن نگردد.
داروی آکاربوز که هضم و جذب کربوهیدرات‌های مصرف شده را کاهش میدهد و باعث کمتر بالا رفتن قند خون بعد از مصرف غذا میگردد، می‌تواند جذب آهن را کاهش دهد. بنابراین توجه به مصرف منابع آهن شامل جگر، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم‌مرغ، سبزیجات دارای برگ‌های سبز تیره و پهن مثل اسفناج، حبوبات و میوه‌های خشک و... ضروری است.
نکته مهمی که در ارتباط با مصرف دارو به همراه غذا باید رعایت شود این است که باید یک وضعیت ثابت وجود داشته باشد به این معنا که ساعت صرف غذا باید با دارو تنظیم شود به جای آن که ساعت صرف دارو با زمان وعده غذایی تنظیم شود.
به طور مثال اگر دارو به همراه مصرف صبحانه تجویز شود چون ممکن است افراد صبحانه را در روزهای مختلف در ساعات متفاوتی میل کنند جذب دارو و غلظت آن در بدن دچار اشکال میگردد که در این صورت داروهای ضد دیابت مانند متفورمین و گلی بنکلامید چون به مدت طولانی توسط بیماران دیابتی مصرف میشوند ممکن است اثر درمانی لازم را ایجاد ننمایند.
بسیاری از داروها با اثر داروهای ضد دیابت مقابله می‌کنند و مانع عملکرد صحیح آنها در کاهش قند خون میشوند مانند داروهای: کورتیکواستروئیدها (بتامتازون، دگزامتازون و...)، قرص‌های ضدبارداری، استروژنها، مدرها (هیدروکلروتیازید)، ریفامپسین و نیکوتینیک اسید. یا اثرات داروهای ضد قند خون را تشدید می‌کنند و باعث افت شدید قندخون میشوند، که باید در مصرف این داروها همراه داروهای ضد دیابت احتیاط شود مانند: داروهای وارفارین، آسپیرین، ضد سل‌‌ها، کلوفیبرات، داروهای بتا بلاکر (مثل آتنولول، پروپرانولول و ...)، داروهای ضد فشار خون ACEIs (کاپتوپریل، انالاپریل و ...)، داروهای بازدارنده‌‌های مونوآمین اکسیداز MAOIs(سلژیلین و موکلوبومید، ترانیل سیپرومین و فنلزین)، آلوپورینول، فنیل بوتازون، سولفین پیرازون، سولفونامیدها (سولفامتوکسازول، سولفاسالازین، سولفاستامید) ، سایمیتیدن، میکونازول.
