محمد کاشفی‌الاصل؛ متخصص دارو سازی
واژه هورمسیس (Hormesis) از لغت یونانی (Hormesis) به معنی حرکت تند و اشتیاق به تحرک مشتق شده است. هورمسیس به پروسه‌ای اطلاق می‌شود که یک سلول، ارگانیسم یا گروهی از موجودات زنده پاسخ دو فازی (دوگانه) از خود در برابر مقادیر فزاینده از یک ماده یا شرایط خاص (شیمیایی، محرک بویایی یا استرس متابولیکی) نشان می‌دهند.
معمولا تماس با دوزهای پایین، اثرات تحریکی یا سودمند و دوزهای بالا اثرات مهاری یا سمی ایجاد می‌کنند و این پدیده اغلب در مشاهدات سم‌شناسی رخ می‌دهد. در بدن انسان سیگنال‌های داخل سلولی و بین سلولی، هورمون‌ها، نوروترانسمتیرها، فاکتورهای رشد، کلسیم و پروتئین کینازها از این قانون تبعیت می‌کنند.
به علاوه فاکتورهای موثر در روند سلامتی انسان مانند ورزش و محدودیت دریافت انرژی روزانه نیز تا حدودی با مکانیسم‌های هورمتیک مطابقت دارند.مکانیسم دقیق بیوشیمیایی هنوز ناشناخته است ولی عقیده بر این است که دوزهای پایین یک سم می‌تواند مکانیسم‌های ترمیمی خاص را در بدن تحریک نماید و این مکانیسم‌ها نه تنها قادرند اثرات سم را خنثی کنند بلکه می‌توانند باعث بهبود سایر اختلالاتی شوند که ناشی از اثرات سم نیستند.
امروزه پدیده هورمسیس برای عوامل متعدد مانند جیوه، آرسنیک، حشره‌کش‌ها و تشعشع به اثبات رسیده‌اند و می‌توان گفت تمامی موجودات زنده اعم از باکتری‌ها، کرم‌ها، پرندگان، جوندگان از این مکانیزم حیاتی برای زنده مانده استفاده می‌کنند. Calabresse
محقق پیش روی است که موفق شده حدود 1000 مورد از پاسخ‌های هورمتیک را در زمینه‌های بیولوژیک، سم‌شناسی و پزشکی توکسیکولوژی شناسایی و دسته‌بندی کند.
مقادیر کم کادمیوم ظرفیت تولیدمثل حلزون را تقویت کرده اما دوزهای بالای آن کشنده است.
دوزهای پایین تشعشع باعث افزایش میزان رشد گیاهان و افزایش طول عمر در موش می‌شود. مواد شیمیایی که می‌توانند بعد از مصرف در مقادیر زیاد ایجاد سرطان کنند، در مقادیر کم باعث مهار شدن سلول سرطانی می‌شوند.
عنصر سلنیوم یک ریزمغذی است و برای سلامت انسان ضروری می‌باشد زیرا در عملکرد صحیح حداقل 30 نوع پروتئین دخیل است ولی اگر در مقادیر زیاد مصرف شود سمی است و می‌تواند باعث مرگ شود.
ویتامین A جهت رشد مناسب اعضای مختلف بدن و حفظ سلامتی چشم و سایر بافت‌های بدن الزامی است در حالی که دریافت مقادیر زیاد آن می‌تواند منجر به آسیب کبدی و پوکی استخوان شود و نیز اثر معکوس بر دستگاه قلبی- عروقی خواهد داشت.
عنصر آهن برای سلامت گلبول‌های قرمز خون و تنظیم اعمال سایر انواع سلول‌های بدن الزامی است ولی مصرف مازاد آن می‌تواند باعث تخریب اکسیداتیو به بافت‌ها شود.
گازهایی مانند اکسیژن، منوکسید کربن و ازن نیز اثرات هورمتیک بر روی سلول‌ها و موجودات زنده دارند. در داخل بدن همواره رادیکال‌های آزاد اکسیژن تولید می‌شوند. مطالعات اخیر به وضوح نشان داده است که مقادیر بسیار کم بعضی از رادیکال‌های آزاد وظایف مهمی را در سلول‌هایی که شامل فعال‌سازی روند ACSRPS می‌شوند ایفا می‌کنند.
رادیکال‌های آزاد در بدن اثر هورمتیک دارند و در مقادیر طبیعی باعث تقویت پروسه فعال‌سازی کینازها و فاکتورهای Ternscription می‌شوند؛ و همچنین پاسخ سلول‌های ایمنی را برمی‌انگیزند. برای مثال در پاسخ به آلرژن‌ها ترشحات ماست‌سل‌ها رادیکال آزاد اکسیژن تولید می‌کنند که این خود باعث دگرانولاسیون، ترشح لوکوترین‌ها و تولید سیتوکینین می‌شوند.
رادیکال‌های آزاد نیز نقش بسزایی در تنظیم عملکرد سلول آندوتلیال عروقی و فشار خون ایفا می‌کنند. میتوکندری معمولا در جرقه‌هایی تولید رادیکال‌های اکسیژن می‌نماید. یکی از وظایف این رادیکال‌ها فعال‌سازی مسیرهای پروسه هورمسیس در میتوکندری است که بسیار فعال بوده و به همین دلیل میتوهورمسیس نامیده می‌شود.
اخیرا یافته‌های اپیدمیولوژیک بر عملکرد پروسه میتوهورمسیس صحت گذاشته و از آن حمایت می‌نمایند و حتی پیشنهاد می‌کنند که مصرف بعضی از مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی با کاهش میزان آندوژن رادیکال‌ها می‌توانند باعث افزایش شیوع بیماری در انسان شوند. به تازگی نقش هورمسیس در ارتباط با پدیده پیری بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
از آن جایی که ظرفیت حیاتی پایه هر نوع سیستم بیولوژیکی بستگی به توانایی همودینامیک (هومئوستاتیک) آن دارد، متخصصین کهولت‌شناسی بر این باورند که تماس سلول‌ها و ارگانیسم‌ها با شرایط خفیف استرس‌زا می‌تواند منجر به پاسخ تطبیقی یا هورمتیک همراه با اثرات سودمند بیولوژیکی متعدد شود.
اخیرا شواهد زیادی در اثبات این ایده به دست آمده است و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که تماس با استرس خفیف اثرات ضد پیری دارد. ورزش نمونه‌ای در این زمینه به شمار می‌آید. بعضی از انواع استرس‌های خفیف که جهت مطالعه بر روی پدیده هورمسیس در تحقیقات پیری استفاده می‌شوند عبارتند از: شوک گرمایی، تشعشع، پرواکسیدان‌ها، هیپرگراویته و محدودیت غذایی.
بعضی از مولکول‌های طبیعی و مصنوعی مانند سلاسترول‌ها (Celasterols) و کورکومین‌ها با منشا گیاهی و کوئرسیتین و سولفورافان از میوه‌جات و سبزیجات اثرات سودمند هورمتیک دارند. چنین ترکیباتی که اثرات سودمند خود را بر سلامتی با تحریک و یا هدایت مسیرهای پاسخ استرس‌زا در سلول‌ها ایجاد می‌کنند هورمتین (hormetins) می‌نامند.
در نهایت شناخت و کاربرد تجربی پدیده هورمسیس می‌تواند منجر به ارایه راهکارهای جدیدی در پیشگیری و درمان بیماری‌ها مانند انواع سرطان‌ها، بیماری‌های قلبی- عروقی و اختلالات نورودژنراتیو شود.
