دکتر حمید رضا اکبری گیلانی
از آنجایی‌که سیستم عصبی مرکزی بدن شامل مغز و نخاع است نقش مهمی در نگهداری و تخلیه به موقع ادرار از مثانه به عهده دارند، بیماری‌هایی که مغز یا نخاع را مبتلا می‌کنند علائم ادراری ایجاد می‌کنند.
به طور مثال فرد مبتلا به سکته مغزی، بسته به محل سکته در مغز می‌تواند دچار بی‌اختیاری و یا احتباس ادرار شود و یا در تصادفات اتومبیل منجر به آسیب نخاعی نیز اشکال در ادرار کردن به وجود می‌آید. کمر دردهای مزمن و بیماری دیسک کمر منجر به اشکال در ادرار کردن می‌شود. برای درک بهتر این اختلالات بهتر است مکانیسم نرمال ادرار کردن مرور شود.
عملکرد طبیعی مثانه
دیواره مثانه از الیاف عضلانی صافی تشکیل شده که در جهت‌های مختلف قرار گرفته‌اند و نزدیک به مجرای ادرار در سه لایه حلقوی میانی و طولی داخلی و خارجی مشخص می‌شوند. مثانه طبیعی می‌تواند بدون اینکه فشار داخل آن زیاد شود به تدریج تا 500 سی‌سی ادرار را از حالب‌ها پذیرا باشد.
وقتی احساس پری مثانه در فرد ایجاد می‌شود، این حس توسط رشته‌های عصبی به نخاع رسیده و فرمان انقباض عضلات جدار مثانه توسط رشته‌های عصبی دیگری از مرکز نخاعی به مثانه می‌رسد. در این حالت اگر کنترل ارادی از مغز صورت نگیرد( مثلاً در شیرخواران و یا در افراد با اختلالات مغزی) ادرار ناخودآگاه تخلیه می‌شود. مرکز کنترل ادرار مغز می‌تواند بر روی انقباضات مثانه کنترل ارادی داشته باشد. سالم بودن مراکز و مسیرها و رشته‌های عصبی در مغز و نخاع برای ادرار کردن طبیعی ضروری است.
اسفنکتر کنترل ادرار در گردن مثانه
اسفنکتر ادراری در گردن مثانه عضله ایست که در هنگام ادرار کردن شل می‌شود و در هنگام نگه داشتن ادرار در مثانه منقبض باقی می‌ماند تا ادرار در مثانه باقی بماند. در صورت شل شدن اسفنکتر در زمان پر شدن مثانه، بی‌اختیاری ادرار ایجاد می‌شود و در صورت شل نشدن اسفنکتر در زمان نیاز به ادرار کردن، احتباس ادرار ایجاد می‌شود.
مراکز عصبی کنترل و تخلیه ادرار
به طور خلاصه مراکز عصبی نخاعی و مغزی تخلیه و کنترل ادرار را به عهده دارند. پر شدن مثانه باعث تحریک شدن مرکز نخاعی شده و به صورت ریفلاکسی مرکز نخاعی فرمان انقباض عضلات جدار مثانه را برای تخلیه ادرار می‌دهد. این حالت در شیرخواران که هنوز مراکز مغزی و ارادی تکامل نیافته‌اند باعث خروج و تخلیه ادرار می‌شود.
مراکز مغزی می‌توانند بر روی این ریفلاکسی تخلیه ادرار اثر بازدارنده و یا فزاینده داشته باشند. به این صورت که گاهی با وجود پر بودن مثانه و ارسال پیام نیاز به تخلیه ادرار به مرکز نخاعی، مراکز بالاتر مغزی به صورت ارادی جلوی تخلیه ادرار را از طریق فرمان مهاری برای عضلات جدار مثانه و فرمان انقباض اسفنکتر کنترل ادرار را می‌دهند.
بیماری‌هایی که باعث ایجاد مثانه عصبی می‌شوند
-دمانس و آلزایمر- ام اس- تومور‌های مغزی- سکته‌های مغزی در این بیماری‌ها طیف وسیعی از علائم ادراری از جمله: تکرر ادرار، باقی ماندن ادرار، احتباس ادرار، عفونت‌های مکرر ادراری و بی‌اختیاری ادراری ایجاد می‌شود.
ضایعات مراکز نخاعی
آسیب‌های بالاتر نخاعی باعث انقباضات شدید و مکرر و غیرارادی عضلات جدار مثانه شده و ضمن ایجاد بی‌اختیاری ادراری، احتمال انتقال فشار ادراری از مثانه به کلیه و کاهش عملکرد تدریجی کلیه هم وجود دارد.آسیب‌های پایین‌تر نخاعی معمولا باعث شل شدن بیش از حد عضلات جدار مثانه و تخلیه ناکامل یا احتباس ادراری می‌شوند. دیابت قندی نیز معمولا این نوع مثانه عصبی را ایجاد می‌کند.
تشخیص مثانه عصبی
ارزیابی یورودینامیک یا نوار مثانه دقیق‌ترین روش برای تشخیص مثانه عصبی است. به کمک نوار مثانه فعالیت عضلات جدار مثانه، فعالیت اسفنکتر مجرا و عضلات لگن همزمان به صورت نمودار‌هایی بررسی و رسم می‌گردد.
قطع شدن نخاع
در تصادفات و سقوط از ارتفاع در صورتی که شکستگی ستون فقرات و قطع شدن نخاع ایجاد شود، ابتدا فلج شل همراه با بی‌حسی زیر سطح آسیب‌دیدگی ایجاد می‌شود (بی‌حسی و فلج پایین تنه و پاها در صورتی که شکستگی پایین ستون فقرات باشد و بی‌حسی و فلج از گردن به پایین و دست‌ها و پاها در صورتی‌که شکستگی در سطح گردنی ستون فقرات باشد). در این بیماران تخلیه مثانه از طریق گذاشتن لوله پلاستیکی نرمی به نام سوند صورت می‌گیرد.
بعد از چند هفته عضله مثانه از حالت فلج شل به حالت اسپاستیک در می‌آید یعنی انقباضات ناگهانی و شدید غیر ارادی پیدا می‌کند. این انقباضات باعث انتقال فشار داخل مثانه پر به کلیه‌ها از راه حالب‌ها شده و به کلیه‌ها آسیب می‌رساند. لذا این بیماران نیاز به کاهش فشار مثانه با استفاده از داروهای شل کننده دارند.
لازم به یادآوری است که تشخیص دقیق میزان و سطح آسیب به اعصاب مسئول عملکرد مثانه، نیاز به گرفتن نوارمثانه از فرد می‌باشد.
کمر درد و اختلالات ادراری
در افرادی که دچار بیماری بیرون زدن دیسک بین مهره‌های ستون فقرات(بیماری دیسک) هستند به علت تحت فشار قرار گرفتن اعصابی که از مراکز نخاعی به مثانه می‌آیند درجات مختلفی از اشکال عملکرد مثانه خواهیم داشت که به صورت کلی با اصطلاح مثانه نوروژنیک یا مثانه عصبی مشخص می‌شوند.
این افراد می‌توانند علائم مختلفی مثل:
تکرر ادرار، احساس فوریت ادراری، احساس تخلیه ناکامل ادراری، بی‌اختیاری ادراری و حتی احتباس یا بند آمدن ادرار داشته باشند. درمان بیماری دیسک چه به صورت درمان جراحی و یا با استراحت دادن به کمر و مراقبت از آن منجر به بهبود علائم ادراری خواهد شد.
