بوی دهان و رهایی از آن

دکتر علیرضا طالبیان؛ جراح – دندانپزشک

عوامل ایجادکننده بوی دهان (Etiology)

بوی دهان بیشتر بر اثر فعالیت باکتری‌های بی‌هوازی (anaerobic bacteria) که ترکیبات گوگرد‌دار آمین‌دار و اسیدهای چرب تولید می‌کنند، ایجاد می‌گردد.این باکتریها که در دهان همه افراد وجود دارند، بیشتر بر روی زبان و حلق زندگی می ‌کنند و کارشان کمک به هضم ترکیبات پروتئینی موجود در دهان است.

این پروتئین‌ها(proteins) عبارتند از پروتئین‌‌های غذائی، پروتئین‌های بزاق و خلط، پروتئین‌های ترشحات حلقی، پروتئین‌های موجود در خون و بافت‌های سطحی مرده و فرسوده‌ای که از سطوح دهانی جدا می‌شوند. در شرایط ویژه‌، میزان فعالیت این باکتری‌ها زیاد شده، مقادیر زیادی پروتئین‌ تجزیه می‌گردد که نتیجه آن تولید مواد بد مزه و بدبویی است که حاوی عنصر گوگرد می‌باشند. اصولا گوگرد و ترکیبات حاوی آن بد بو هستند.

پروتئین‌ها از واحدهای ساختمانی به نام اسیدهای آمینه(amion acids)  تشکیل شده‌اند. در ساختمان دو نوع اسیدآمینه به نام‌های سیستئین (cysteine) و متیونین(methionine)، اتم‌های گوگرد شرکت دارند که پس از تجزیه این اسیدهای آمینه، ترکیبات گوگرددار بدبو و بدمزه تولید می‌شود. این ترکیبات به مرور متصاعد شده، با مخلوط شدن در هوای بازدم، ایجاد بوی دهان می‌کنند. به همین دلیل آن‌ها را ترکیبات فرارگوگرددار می‌نامند.

این ترکیبات که عمدتا عبارتند از: سولفید هیدروژن (hydrogen sulfide)، متیل مرکاپتان(methyl mercaptan)، اسکاتول (skatol)، کاداورین (cadaverine)، پوتریسین (putrescine) و اسید ایزووالریک (isovaleric acid)، در بعضی موارد بیشتر گازهای بدبوی دهان را تشکیل می‌دهند.

نکاتی مهم درباره باکتری‌های دهان (Bacteriology)

1- در دهان همه ما، حدود 400 نوع میکروارگانیسم (از انواع مختلف باکتری، قارچ و غیره) زندگی می کنند که حدود 80 نوع آن‌ها بوی دهان را تولید می‌کنند. این باکتری‌های مفید در دهان همه افراد حتی کسانی که به بوی دهان مبتلا نیستند نیز یافت می‌شوند.

2- اگر چه علت بوی دهان باکتری‌ها هستند، اما به طور قاطع نمی‌توان گفت که بوی دهان مانند سایر عفونت‌های باکتریال قابل انتقال به دیگران می‌باشد (حتی از طریق بوسیدن).

3- چون این باکتری‌ها مفید بوده و به طور طبیعی در دهان وجود دارند، نمی‌توان آن‌ها را به طور دائم از محیط دهان ریشه کن کرد، حتی با استفاده از آنتی بیوتیک (antibiotic)، دهان‌شویه‌ها و نیز مسواک زدن روی زبان حذف کامل این باکتری‌ها ممکن نیست.

برهم زدن ترکیب باکتریال دهان موجب ایجاد عفونت‌های قارچی نظیر کاندیدیازیس(candidasis)  می‌گردد که در برخی موارد بدتر از بوی دهان است. تنها روش علمی و عملی این است که به طرق مختلف تعداد و فعالیت آن‌ها را کاهش دهیم. همچنین ترکیبات گوگرددار تولید شده را به نمک‌های آلی بی‌بو و بی‌مزه تبدیل نماییم.

4- نکته دیگر اینکه این باکتریها را در دسته بی‌‌هوازی طبقه‌بندی می‌کنند. خصوصیت آن‌ها این است که تا حد امکان از محیط‌های غنی از اکسیژن فرار می‌کنند، لذا در محیط دهان در محل‌هایی مانند لابه‌لای پرزها و شیارهای زبان، حفرات لوزه‌ها و زیر زبان زندگی می‌کنند. به همین دلیل است که تمیز کردن سطح زبان به تنهایی کاربرد ندارد و باید از روش‌های شیمیایی (مانند استفاده از دهانشویه‌ها) نیز کمک گرفت.

5- ترکیبات گوگرددار تولید شده توسط باکتری‌ها، در واقع محصولات فرعی باکتری‌ها محسوب می‌شوند. باکتری‌ها پروتئین‌ها را به ترکیبات کوچکتر و قابل هضم‌تری تجزیه می‌کنند. همه ما برای هضم پروتئین‌ به این باکتری‌ها نیاز داریم. اما متاسفانه در افراد مبتلا به بوی دهان، تعداد و فعالیت این باکتری‌ها زیادتر از حد معمول است. اگر چه مکانیسم دقیق آن هنوز تحت بررسی و پژوهش بوده، اما تغییرات هورمونی، استفاده از داروها و حتی وراثت را در این رابطه دخیل می‌دانند.

بعضی افراد به طور وراثتی زبانشان شیاردار(fissured tongue)  و یا پرزهای زبانشان درازتر از معمول است که اصطلاحا آن را زبان مودار(hairy tongue)  می‌گویند.در این موارد، زمینه رشد باکتری‌ها و تولید بوی دهان بیشتر است.

6- یکی از روش‌های کاهش بوی دهان، کاستن از تعداد باکتری‌های دهان است. این باکتری‌ها به تمام سطوح دهانی و دندانی می‌چسبند. بنابراین هر عاملی که باعث کنده شدن آن‌ها از این سطوح گردد باعث کاهش تعداد باکتری‌ها و در نتیجه کاهش بوی دهان می‌شود. بنابراین شستشوی مکرر دهان، خوردن غذا، غرغره کردن دهانشویه، استفاده ازمسواک و نخ دندان باعث  کاهش تعداد باکتری‌ها و بوی دهان می‌گردد.

7- یکی دیگر از روش‌های کاهش تعداد باکتری‌ها از بین بردن آن‌ها به وسیله مواد شیمیایی است. این مواد یا از طریق خون و ترشح در بزاق و مایع لثه‌ای به محیط دهان می‌رسند ( مانند آنتی‌بیوتیک‌ها)، یا به طور مستقیم از طریق دهانشویه‌های ضد میکروبی مانند دهانشویه کلرهگزیدین  (chlorhexidine). استفاده از آنتی‌بیوتیک و دهانشویه کلرهگزیدین در کمتر از 2 هفته مجاز است و استفاده از آن برای مدت بیشتر به منظور حذف بوی دهان توصیه نمی‌شود.

برای کاهش بوی دهان در طولانی مدت لازم است از دهانشویه‌های مخصوص استفاده شود تا بدون ایجاد عوارض جانبی، بوی دهان را کاهش دهند. در حال حاضر تاثیر دهانشویه‌های ترکیبی بیشتر از دهانشویه‌های صنعتی است. دهانشویه‌های ترکیبی با کنترل فعالیت باکتری‌ها و خنثی کردن ترکیبات بد بوی دهان بدون برجا گذاشتن عوارض جانبی، در عرض چند دقیقه، بوی دهان را به شدت کاهش می‌دهند.

در بعضی موارد نیز تا حدود 24 ساعت تولید بوی دهان متوقف می‌شود. تنها اشکال استفاده از دهانشویه‌ها کوتاه بودن مدت اثر آن‌ها است، به گونه‌ای که بیماران مجبورند دائما از آن‌ها استفاده کنند.