ریشه بحران گازی ایران

این نهاد عمر ذخایر هیدروکربوری ایران را 108سال می‌‌داند و توصیه کرده است که در سال‌های آتی، وزارت نفت برای حفظ جایگاه ایران در بازارهای بین‌‌المللی اولویت خود را بر روی فعالیت‌های اکتشافی قرار دهد.

همچنین ذخایر گازی کشور در سال 1398 برابر با 7/ 38 تریلیون مترمکعب برآورد شده است که افزایش چندانی در این بخش نیز به‌چشم نمی‌خورد، هرچند که فاصله سال‌های 1396 تا 1398 این ذخایر افزایش بسیار جزئی داشته‌‌اند، اما ذخایر گازی قابل‌استحصال کشور افت ‌اندکی را به خود دیده‌‌اند.

در بخش تولید نفت اما به‌رغم آنکه در سال 1396 حجم تولید به دلیل شرایط مساعد ایجاد‌شده در نتیجه برجام به 8/ 3 میلیون بشکه در روز رسیده بود، اما با خروج یکجانبه آمریکا از این توافق، میزان تولید کشور به دلیل افت شدید صادرات در سال 1398 به 3/ 2 میلیون بشکه در روز رسید. در زمینه صادرات نیز حجم صادراتی 2 میلیون بشکه‌‌ای ایران در سال 1396 با سقوطی شدید در سال 1398 به 650 هزار بشکه در روز رسیده است.

گزارش مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های 1396 تا 1398 تولید گاز در کشور روزانه 88 میلیون مترمکعب افزایش داشته است و ایران به سومین تولید‌کننده بزرگ گاز جهان پس از روسیه و آمریکا بدل شده است. البته این افزایش تولید با افزایش نسبی حجم صادرات به 5 مقصد صادراتی نیز همراه بوده است، هرچند این نهاد می‌گوید که در حال‌حاضر 3 بازار صادراتی ایران از‌دست ‌رفته و تنها ترکیه و عراق به‌عنوان مشتریان گاز ایران باقی‌مانده‌‌اند. این آمار همچنین کاهش شدید واردات گاز کشور را تا سال 1397 نشان می‌دهد که در کنار افزایش چشمگیر مصرف گاز در سال‌های اخیر که در 11 ماهه سال 1399 به بیش از 701 میلیون مترمکعب در روز رسیده، می‌تواند به‌عنوان یکی از مشکلات اساسی کشور در زمینه تامین گاز مورد نیاز داخل اشاره داشته باشد.

 ذخایر نفتی و گازی؛ بدون تغییرات چشمگیر

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش بررسی عملکرد دولت دوازدهم؛ در صنعت نفت و گاز گفته که در سال 2019 ایران به لحاظ ذخایر اثبات‌شده نفت پس از کشورهای ونزوئلا، عربستان و کانادا در رتبه چهارم قرار گرفته و 9‌درصد از ذخایر نفت جهان را در اختیار دارد. به لحاظ میزان ذخایر اثبات‌شده گاز پس از روسیه در رتبه دوم جهان قرار دارد. همچنین ایران با  داشتن  حدود 13‌درصد از ذخایر نفت اوپک، در میان کشورهای عضو پس از ونزوئلا و عربستان‌سعودی رتبه سوم را به خود اختصاص داده است. این نهاد حجم کل ذخایر نهایی هیدروکربوری مایع کشور شامل نفت‌خام، مایعات و میعانات گازی در سال 1396 را 74/ 245 میلیارد بشکه معادل نفت‌خام اعلام کرده است و این میزان در سال 1398 به 95/ 245 میلیارد بشکه معادل نفت‌خام رسیده است که نشان می‌دهد تغییر چندان محسوس و چشمگیری در حجم ذخایر هیدروکربوری مایع کشور طی این سال‌ها ایجاد نشده است.

گفتنی است که در سال 1396 حجم ذخایر نفت‌خام 32/ 182 میلیارد بشکه بوده است که این ذخایر نیز تا سال 1398، حدود 190‌میلیون بشکه افزایش داشته‌ و به 51/ 182 میلیارد بشکه رسیده است و تغییر محسوسی در این میان به‌چشم نمی‌‌آید.

همچنین در بخش عملیات اکتشاف میادین در سال 1395، 1396 و 1397 به ترتیب 91 میلیون بشکه، 110 میلیون بشکه و 2578 میلیون بشکه نفت‌خام اکتشاف شده است.

در این گزارش عمر ذخایر هیدروکربوری مایع کشور را 108 سال برآورد کرده است. عمر ذخایر یا ضریب ذخایر به تولید، به این معناست که در صورت تداوم تولید نفت در سطح فعلی و ثابت‌بودن حجم ذخایر تثبیت‌شده، کشور تا 108سال آینده، نفت برای تولید خواهد داشت.

مرکز پژوهش‌ها می‌گوید ایران به‌‌منظور حفظ جایگاه خود در بازارهای بین‌‌المللی باید در سال‌های آینده اولویت خود را بر فعالیت‌‌های اکتشافی ذخایر متعارف قرار دهد و به ذخایر غیرمتعارف خود در مناطق البرز مرکزی، قالی‌‌کوه و زردکوه استان لرستان و دشت‌‌مغان آذربایجان نیز توجه کند. کارشناسان اکتشاف ایران تخمین می‌‌زنند که ذخایر گسترده‌‌ای از شیل نفتی و شیل گازی در شمال و جنوب کشور وجود دارد. در این راستا، وزارت نفت در نظر دارد فعالیت‌های اکتشاف خود را درباره این منابع غیرمتعارف در سه زیرمجموعه شیل نفتی، شیل گازی و هیدرات‌‌های گازی دنبال کند.

در بخش ذخایر گازی این گزارش آمده که در سال1397، بالغ بر 22 میدان فعال گازی در منطقه خشکی و دریایی کشور وجود داشته که 18 میدان آن شامل میادین مستقل، سازندی، گنبدی در مناطق خشکی و 4 میدان مستقل گازی و سازندی در مناطق دریایی فعال بوده است.

مطابق داده‌های ارائه‌شده در این گزارش، ذخایر نهایی گاز کشور در سال 1396 برابر با 71/ 38تریلیون مترمکعب بوده و این رقم در سال1397 به 73/ 38 تریلیون مترمکعب رسیده و در سال 1398 نیز ذخایر نهایی بدون تغییر باقی‌مانده‌‌اند. البته ذخایر قابل‌استحصال کشور در فاصله این سال‌ها 78/ 0‌درصد کاهش یافته و از 33/ 33 در سال 1396 به 07/ 33 در سال 1398 رسیده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس در این بخش عنوان کرده که ازجمله چالش‌های صنعت گاز ایران؛ پایین بودن ضریب بازیافت مخازن، بالا بودن عمر مخازن گاز و افت تولید طبیعی آنها، محدودیت در دسترسی به منابع مالی بین‌‌المللی و محدودیت دسترسی به فناوری‌‌های نوین و کمبود شدید منابع مالی برای توسعه طرح‌‌های بخش انرژی است.

این نهاد در ادامه می‌گوید که یکی از اصلی‌‌ترین اولویت‌‌های دولت دوازدهم اکتشاف‌ چاه‌های گازی بوده که نقش مهمی در حفظ توان تولید گاز از طریق کشف و جایگزینی مخازن و افزایش ذخایر کشور و ارتقای جایگاه ایران در میان کشورهای تولید‌کننده گاز دارد.

مطابق آمار ارائه شده در سال 1397، چهار میدان جدید با حجم گاز خشک قابل‌استحصال 17میلیارد مترمکعب کشف شده که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آنها میدان آغار با گاز‌خشک قابل‌استحصال 69/ 13 میلیارد مترمکعب و مخازن بنگستان میدان چشمه‌خوش با گاز خشک قابل‌استحصال 05/ 2 میلیارد مترمکعب بود.

  سایه سنگین تحریم بر سر صنعت نفت

در سال‌های 1394 و 1395 با عقد توافق‌نامه برجام میزان تولید نفت کشور روندی افزایشی داشت و در سال 1396 به حدود 86/ 3 میلیون بشکه در روز رسید، اما با خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌‌های علیه ایران، میزان تولید نفت‌خام کشور در سال 1397 کاهشی 8‌درصدی داشته و به 55/ 3 میلیون بشکه در روز رسیده است. البته با خروج کامل آمریکا از برجام و لغو مجوزهای خرید برخی کشورها مانند هند از ایران، تولید نفت کشور در سال 1398 به استناد آمار مرکز پژوهش‌های مجلس به 36/ 2 میلیون بشکه در روز رسیده است که نمایانگر کاهش 5/ 33‌درصدی حجم تولید نسبت به سال 1397 است. این گزارش می‌گوید که نفت‌خام تولیدی مناطق خشکی کشور، ضمن تامین خوراک پالایشگاه‌های بندرعباس، آبادان، کرمانشاه، شیراز، اصفهان، اراک، تهران و تبریز، جهت صادرات نیز استفاده می‌‌شود. همچنین نفت‌خام تولیدی مناطق دریایی بهرگان، خارک و سیری برای صادرات و منطقه لاوان نیز پس از تامین خوراک پالایشگاه لاوان، صادر می‌‌شود.

این نهاد معتقد است که بالا بودن عمر مخازن نفتی و افزایش سهم تولید نفت سنگین و فوق‌سنگین در سبد تولیدی کشور، یکی از مهم‌ترین مشکلات بخش تولید نفت‌خام است که طبق برنامه ششم، باید به‌منظور افزایش ضریب بازیافت مخازن کشور، برنامه جامع صیانتی و ازدیاد برداشت از مخازن هیدروکربوری در دستور کار دولت قرار می‌‌گرفت، اما این امر میسر نشده است.

اثر تحریم‌ها البته در آمار صادراتی خود را به شکل چشمگیرتری نشان می‌دهد چرا‌که صادرات نفت‌خام کشور در سال 1396 معادل 2 میلیون بشکه در روز بوده و در سال بعد با کاهشی 5/ 7‌درصدی به 85/ 1میلیون بشکه در روز رسیده است، اما در سال1398 و همزمان با تشدید تحریم‌ها سقوطی 86/ 64‌درصدی به‌چشم می‌خورد که صادرات نفت‌خام را به روزانه 650 هزار بشکه کاهش داده است.

مرکز پژوهش‌ها به استناد این اعداد و ارقام می‌گوید که این کاهش نتیجه اعمال مجدد تحریم‌‌های نفتی علیه کشور بوده است.  آنها از دیگر مشکلات پیش‌روی صنعت نفت کشور را فقدان امنیت تقاضا در صادرات نفت‌خام و بازارهای بلندمدت و نبود مشتریان راهبردی می‌‌دانند و می‌گویند که این امر باید با دیپلماسی فعال اقتصادی احیا می‌شد.

  افزایش تولید گاز در کنار چالش‌‌ها

آمار ارائه شده در زمینه تولید گاز غنی کشور در سال 1398 به معادل 933 میلیون مترمکعب در روز رسیده است که رشد تولیدی حدود 88میلیون مترمکعبی نسبت به سال 1396 را نشان می‌دهد و گفتنی است که تا بهمن‌ماه 1399 نیز 879 میلیون مترمکعب گاز در کشور تولید شده است. مرکز پژوهش‌ها در گزارش خود عنوان کرده که در سال 1392 ایران در تولید گاز در رده چهارم و بعد از کانادا قرار داشت، اما اکنون به‌‌دنبال افزایش تولید در میدان گازی پارس‌جنوبی، ایران (1/ 6 درصد) پس از آمریکا و روسیه (به‌‌ترتیب 23 و 17 درصد) در رتبه سوم کشورهای تولیدکننده گاز جهان قرار دارد.

این نهاد می‌گوید بوروکراسی‌‌های اداری، برخی مصوبه‌ها و دستورالعمل‌‌های دست‌‌و‌‌پا گیر، مشکلات بانکی، عملیاتی نبودن و زمان‌‌بر بودن قراردادها و ضمانت‌نامه‌ها، نوسانات نرخ ارز و شرایط سیاسی بین‌‌المللی و منطقه‌‌ای حاکم، چالش‌های تولید گاز در کشور هستند.

در زمینه صادرات نیز یکی از برنامه‌های شرکت ملی گاز افزایش صادرات گاز به بازارهای منطقه‌‌ای و بین‌‌المللی بوده و تا پایان سال 1397 به ترکیه، عراق، جمهوری‌آذربایجان، نخجوان و ارمنستان گاز صادر می‌‌شده؛ هر‌چند که در حال‌حاضر گاز کشور تنها به عراق و ترکیه صادر می‌شود. مرکز پژوهش‌های مجلس معتقد است که صادرات گاز کشور به‌‌علت مسائلی چون تحریم، بالا‌بودن میزان مصرف نسبت به تولید، تاخیر در بهره‌‌برداری طرح‌‌های توسعه تولید گاز به‌‌خصوص فازهای جدید پارس‌جنوبی در سال‌های اخیر، فراز و نشیب‌‌های زیادی داشته است.

ایران با وجود ذخایر عظیم گاز طبیعی که در اختیار دارد، نتوانسته سهم مناسبی از تجارت جهانی گاز به‌‌دست آورد، با این‌‌حال آمارها نشان می‌دهد که مجموع صادرات گاز در سال 1398 نسبت به سال1397 با رشد 15‌درصدی همراه بوده و به حدود 44 میلیون مترمکعب در روز رسیده است. البته آمار صادرات سال 1399 نیز نشان می‌دهد که تا بهمن‌ماه آن سال نیز 3/ 46 میلیون مترمکعب گاز صادر شده که به‌معنای افزایشی قطعی صادرات تا پایان این سال نسبت به سال 1398 است.

در بخش واردات نیز ایران از ترکمنستان و جمهوری‌آذربایجان گاز وارد می‌کرده که در سال1396میزان آن به 58/ 10‌میلیون مترمکعب رسیده بود، اما در سال 1397 و با قطع جریان صادرات گاز ترکمنستان به ایران، حجم واردات به 8/ 5 میلیون مترمکعب در روز رسید که کاهشی 21/ 45‌درصدی را نشان می‌دهد. گفتنی است که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس هیچ آماری برای واردات گاز در سال‌های 1398 و 1399 ارائه نشده است.

 ریشه بحران گازی

همچنین در بخش مصرف گاز نیز کشور در سال1396 روزانه 521 میلیون مترمکعب مصرف گاز داشته که این رقم در سال 1397 به 545میلیون مترمکعب در روز رسیده که نشانگر افزایش 5/ 4‌درصدی مصرف گاز در داخل کشور است. البته افزایش چشمگیر مربوط به آمارهای سال 1399 است که مصرف روزانه تا بهمن‌ماه به 701 میلیون مترمکعب رسیده است.

در چنین شرایطی به‌نظر می‌رسد ریشه بحران گازی که اکنون با آن مواجه هستیم به افزایش چشمگیر مصرف در سال‌های اخیر باز‌می‌گردد که همخوانی چندانی با افزایش تولید گاز نداشته است. در واقع رشد تقریبا 88 میلیون مترمکعبی تولید گاز در دولت دوازدهم، همزمان بوده با افزایش مصرفی دست‌کم معادل 180‌میلیون مترمکعب در روز که در کنار آن باید کاهش چشمگیر واردات و قطع احتمالی آن در سال‌های پایانی دولت را نیز اضافه کرد.

همچنین صنعت گاز کشور در مدت مشابه افزایشی در حدود 10 میلیون مترمکعب در روز را هم در بخش صادراتی تجربه کرده که مجموع این عوامل می‌توانند نمایانگر ریشه‌های بحران کنونی گاز در کشور باشند.