دکتر محمد حضوری - متخصص تغذیه و رژیم درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : در این سال‌ها بسیار واژه «تغییرات اقلیمی» و «گرمایش زمین» را شنیده‌ایم، البته در سالیان اخیر علاوه بر این آشنا شدن با واژه‌ها، با عوارض آن نیز نظیر کاهش قابل توجه و شدید بارندگی در سطح کشور، بارندگی‌های سیل‌آسا در برخی نقاط کشور، بارش باران و برف خارج از زمان مرسوم آن، افزایش قابل توجه دمای هوا در تابستان‌ها و متاسفانه پدیده آزاردهنده ریزگردها مواجه شده و تغییرات آب و هوایی را در سالیان اخیر حس کرده‌ایم.
بر اساس برآوردهای سازمان ملل، تغییرات اقلیمی اصلی‌ترین تهدید پیش‌روی جامعه جهانی بوده و تمام کشورها و ملت‌ها را تهدید می‌کند. این تغییرات که بیشتر ناشی از مداخلات انسانی در محیط زیست (ساخت سدها، بارور کردن ابرها و ...) و یا توسعه صنایع آلاینده (افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی نظیر نفت و گاز و ذغال سنگ) می‌باشد، همه ارکان زندگی روزانه انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده و موجب نگرانی زیادی در مورد ادامه حیات در کره زمین و خطر آسیب بیشتر به انسان و محیط زیست در اثر این حجم تغییرات و آلاینده‌ها گردیده است.
بیشتربخوانید:
یکی از مواردی که بسیار با تغییرات اقلیمی تغییر کرده، تولید و توزیع غذا در سطح کره زمین است به گونه‌ای که بسیاری از مناطق قابل کِشت، دیگر توان حاصلخیزی نداشته و دسترسی و تأمین مواد غذایی برای مردم جهان را دشوار کرده است که از تبعات آن می‌توان به مهاجرت‌های گسترده و یا شیوع سوءتغذیه اشاره کرد. ایران به عنوان هجدهمین کشور تولیدکننده گاز دی‌اکسیدکربن در سطح جهانی شناخته می‌شود و به عنوان دومین کشور بزرگ غرب آسیا، از تغییرات اقلیمی آسیب و تأثیر زیادی خواهد پذیرفت.
بر اساس برآوردها، در حال حاضر حدود 800 میلیون نفر (از هر 10 نفر، یک نفر) در جهان دسترسی به غذای کافی ندارند، البته این به معنی وجود 800 میلیون فرد گرسنه در جهان است و اگر بخواهیم در مورد مواد مغذی یا کیفیت برنامه غذایی نظر بدهیم، وضعیت به مراتب از آنچه گفتیم بدتر و آمارها از هر سه نفر یک نفر را دچار سوءتغذیه یک یا چند ماده مغذی نشان می‌دهد (5/2 میلیارد نفر). البته از طرف دیگر 2 میلیارد نفر از جامعه جهانی مواد غذایی میل می‌کنند که آنها را در معرض بیماری‌های مختلف نظیر چاقی، دیابت، فشار خون و سایر بیماری‌های مزمن قرار می‌دهد.
جالب است که از هر دو نفر، یک نفر یا دسترسی به غذای کافی ندارد و گرسنه است و یا اضافه‌خوری داشته و در معرض عوارض آن قرار دارد و جای خالی فرهنگ‌سازی برای تغذیه سالم بیش از پیش به چشم می‌خورد. در مجموع، حال جهان و تغذیه جهانیان خوب نیست و نیاز به اقدامی عملی و یک گام اساسی احساس می‌شود.
بیشتربخوانید:
بررسی‌ها نشانگر آن است که ایران و سلامت جامعه ایران نیز به شدت تحت تأثیر تغییرات اقلیمی است و بسیاری از مناطق ایران در معرض خشکسالی بوده و این امر موجب کاهش محصولات کشاورزی و دسترسی به مواد غذایی به ویژه در کودکان کمتر از 5 سال می‌شود. علاوه بر این، افزایش ریزگردهای ناشی از خشکسالی، با بروز بیماری‌های تنفسی و افزایش بیماری‌های میکروبی مرتبط است. به عنوان مثال آلودگی و مسمومیت ناشی از میکروب شیگلا که یک باکتری است، با افزایش دمای هوا، افزایش رطوبت و افزایش گردوغبار در هوا مرتبط شناخته شده است!! این عفونت باکتریایی می‌تواند با بروز مشکلات گوارشی و اسهال، سلامتی افراد جامعه را به خطر اندازد.
با توجه به اهمیت موضوع و با توجه به نقش غیرقابل انکار افزایش آگاهی مردم در تصمیمات نهادهای مسئول و مؤثر بر سلامت و امنیت غذایی کشور، در این مقاله تلاش می‌شود شما را با موضوع تأثیر تغییرات اقلیمی بر تأمین مواد غذایی آشنا سازیم.
تأثیر تغییرات اقلیمی بر کشاورزی و دسترسی به مواد غذایی
در حالی که بر اساس برآوردها، 76 درصد مردم جهان، بیشتر مواد مغذی و انرژی مورد نیاز خود را از مواد غذایی گیاهی تأمین می‌کنند، تغییرات آب و هوایی موجب کاهش میزان تولیدات این فرآورده‌ها شده و این کاهش ادامه دار و متاسفانه شدیدتر خواهد شد.
این کاهش میزان محصولات با عوامل مختلفی نظیر کاهش بارش، تغییرات دمایی و پدیده‌های زیست محیطی ناشی از افزایش دمای هوا نظیر سیلاب‌ها و یا دستکاری بشری با ساخت ناشیانه و بی‌مورد سدها تشدید شده و می‌تواند مردم را از دسترسی به مواد غذایی گیاهی که ارزان‌تر و در دسترس‌تر بوده‌اند، محروم نماید و این به افزایش دامنه گرسنگی و فقر در کشور و جهان دامن خواهد زد. علاوه بر این تولید محصولات حیوانی موجب تولید گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوای بیشتری می‌شود که دلیل آن فرآیند گوارش به ویژه در دام‌های بزرگ می‌باشد. به همین دلیل اغلب متخصصین تغذیه در حال تاکید بیشتر بر این نکته هستند که میزان و سهم مواد غذایی حیوانی می‌بایست در برنامه غذایی مدیریت گردیده و از منابع غذایی گیاهی با ارزش غذایی بالا به عنوان جایگزین‌های گوشت و لبنیات باید در برنامه غذایی استفاده بیشتری انجام شود، البته هیچ یک بر گیاه‌خواری تاکید نکرده و مصرف روزانه حداقل یک سهم از گروه گوشت‌ها و لبنیات را ضروری می‌دانند. بر اساس برآوردها تا سال 2050، جمعیت کره زمین به حدود 10 میلیارد نفر خواهد رسید که این ترفند و کاهش سهم مواد غذایی حیوانی، یکی از فرآیندهای الزامی و جبرانی برای تأمین مواد غذایی سالم و مواد مغذی مورد نیاز برای جمعیت افزایش یافته آن روز بشر خواهد بود، البته نباید فراموش کرد که کاهش دریافت انواع گوشت‌ها، دریافت ویتامین B12، روی، آهن را دچار اختلال خواهد کرد و با کاهش دریافت لبنیات، دریافت کلسیم و ویتامین B12 به شدت کاهش یافته و تأمین نیاز فرد دشوار خواهد شد.
بیشتر بخوانید:
کمبود این مواد مغذی به کمخونی، نرمی استخوان، بیماری‌های عصبی- مغزی، کاهش عملکرد ذهنی و نقص در سیستم ایمنی منجر می‌شود. به همین دلیل با حذف این مواد غذایی، نیازمند مصرف مکمل‌های غذایی خواهیم شد!!
البته راهکار دیگر افزایش دقت در فرآیند تولید، نگهداری و عرضه مواد غذایی می‌باشد که بر اساس برآوردهای موجود، رفتارهای غلط یا نقص در فرآیندها موجب می‌شود 40 درصد از تولیدات غذایی، از مزرعه تا سفره، از بین رفته و تباه شود. این اتلاف مواد غذایی تا حدود زیادی وابسته به سطح تکنولوژی کشور متغیر است. به عنوان مثال کشور ژاپن این میزان اتلاف محصولات کشاورزی - باغی را با اصلاح نظام عرضه و توزیع، به حدود 5 درصد کاهش داده است، بنابراین می‌بایست نهادهای مسئول با سرمایه‌گذاری درست در این امر موجب افزایش میزان غذای در دسترس و کاهش سطح فقر غذایی شوند.
تأثیر تغییرات اقلیمی بر کیفیت تولیدات مواد غذایی و محتوای مواد مغذی غذاها
خشکسالی‌ها و کاهش تنوع کِشت محصولات کشاورزی، با کاهش تنوع مواد غذایی در دسترس همراه خواهد بود.
همانطور که می‌دانید با افزایش تنوع مواد غذایی دریافتی، مواد مغذی متنوع‌تری دریافت خواهند شد و بنابراین، با تغییرات اقلیمی و کاهش تنوع محصولات کشاورزی، دریافت برخی مواد مغذی – به ویژه مواردی که منابع آنها مواد غذایی گیاهی هستند- کاهش خواهد یافت.
مطالعات موجود نشان می‌دهند که در سال 2050، در مقایسه با سال 2010، پانصدهزار مورد مرگ بیشتر گزارش خواهد شد که این تعداد مرگ ناشی از تأثیر تغییرات اقلیمی بر رژیم غذایی انسان‌ها و تنوع غذایی و کاهش میوه و سبزی مصرفی آنها بروز خواهد کرد.
علاوه بر این گزارش‌هایی از تأثیر افزایش غلظت گاز دی‌اکسید کربن در هوا بر میزان مواد مغذی در محصولات کشاورزی ارائه شده است. به عنوان مثال، یک تحقیق در دانشگاه هاروارد نتایج نشان داد زمانی که گندم، ذرت و برنج (به عنوان غذاهای اصلی جوامع بشری) در معرض میزان دی‌اکسیدکربنی که تا سال 2050 (سی سال دیگر) قرار هست در جوّ زمین منتشر شود، قرار گیرند، 10 درصد عنصر روی کمتر، 5 درصد میزان آهن کمتر و 8 درصد از میزان پروتئین آنها کاسته خواهد شد!!
این موضوع با توجه به نقش مهم این سه غذا از گروه غلات (گندم، ذرت و برنج) در تأمین انرژی و مواد مغذی، غیرقابل چشم‌پوشی است. بر اساس برآوردهای قبلی، در افراد فقیر جامعه کشور عزیزمان، حدود نیمی از پروتئین و 80 درصد آهن دریافتی روزانه، از نان تأمین می‌شود.
در چنین شرایطی و با توجه به جایگاه نان در تغذیه مردم، کاهش 8 درصدی پروتئین و 5 درصدی آهن می‌تواند موجب وخامت اوضاع و شیوع بیشتر سوءتغذیه در سطح جامعه گردد که بر اساس نقش این مواد مغذی (به ویژه روی و پروتئین در رشد کودکان و سلامت و ایمنی بزرگسالان)، تأثیر این کاهش محتوای مواد مغذی، موجب اثرات جبران‌ناپذیری بر سلامت جامعه خواهد شد.
علاوه بر این نباید از نظر دور داشت که ذرت غذای اصلی بسیاری از دامپروری‌ها بوده و بر همین اساس کاهش محتوای مواد مغذی این غلات، با کاهش تراکم مواد مغذی در گوشت و لبنیات تولید شده دام‌ها همراه خواهد بود و از این کاهش محتوای مواد مغذی فقط افراد کم‌درآمد و فقیر آسیب نخواهند دید و به اصطلاح عامیانه «تَر و خُشک با هم خواهد سوخت!!»
بیشتر بخوانید:
نتیجه‌گیری
دی‌اکسیدکربن که محصول فعالیت‌های صنعتی، خانگی و تولیدشده از وسایل نقلیه بشری است، عامل اصلی گرمایش سطح زمین می‌باشد و این گرمایش موجب کاهش میزان و کیفیت محصولات غذایی نوع بشر خواهد شد. در حال حاضر حدود 2 میلیارد نفر (از هر 4 نفر، یک نفر) به نوعی از سوءتغذیه مبتلا هستند و با این وضعیت آلودگی هوا و افزایش دمای کره زمین، سال‌های سخت و بدتری پیش روی جامعه بشری از بروز قحطی و گرسنگی‌ها وجود خواهد داشت.
در این مقاله تلاش شد تا این نکته را به شما عزیزان به عنوان بخش فرهیخته جامعه منتقل و در این موضوع حساس کنیم تا بدانید «اینکه شما منزل خود را چگونه و به چه میزان گرم می‌کنید، مواد غذایی که میل می‌کنید، نوع وسیله‌ای که برای جابجایی استفاده می‌کنید و خریدهایی که می‌کنید»، بر آینده و سلامت فرزندان‌تان و کره زمین به عنوان اولین و تنها میزبان نوع بشر تاثیرگذار خواهد بود.
آگاهانه مصرف کنیم.