محمدرضا دژکام - روان شناس، روان درمانگر و مشاور ازدواج و خانواده
تحریریه زندگی آنلاین : اساسا مردم اصطلاح اختلال رفتاری را در مورد کودکانی به کار می‌برند که دارای رفتارهای غیر عادی هستند و مطابق سن‌شان عمل نمی‌کنند. برای این اصطلاح تعریف واحدی که مورد قبول همه باشد، ارائه نشده است، بلکه از دیدگاه‌های گوناگون تعاریف متفاوتی ارائه شده است که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
کودکی دارای اختلالات رفتاری است که رفتارهایش نسبت به همسالانش غیرعادی است! به عبارت دیگر رفتارها و احساسات او نسبت به همسالان و بزرگسالان نامناسب و ناپخته است. این گونه کودکان در ایجاد و حفظ روابط سالم اجتماعی بین خود با همسالان‌شان ناتوان می‌باشند.
«کرک»، رفتاری را انحرافی یا هیجانی می‌داند که ضمن نامتناسب بودن با سن فرد، شدید، مزمن یا مداوم باشد. به طوری که اولاً تاثیر منفی بر فرایند رشد و انطباق مناسب کودک با محیط داشته باشد. ثانیاً برای زندگی دیگران و استفاده آنان از شرایط مزاحمت به وجود آورد. بعضی از اختلالات رفتاری کودکان، پس از مدتی به عادت تبدیل می‌شوند که به آن‌ها اختلالات عادتی گفته می‌شود. این نوع اختلالات که از طریق فعالیت‌های تکراری مشخص می‌شوند عبارتند از:
انگشت مکیدن، ناخن جویدن... که در ادامه همین بخش به تک‌تک آن‌ها خواهیم پرداخت.
بیشتربخوانید:
ویژگی‌های اختلالهای رفتاری
با توجه به این که از همه افراد گاهگاهی رفتارهای نامناسب سر می‌زند، نمی‌توان آن‌ها را اختلال یا مشکل به حساب آورد. زیرا ارزشیابی و تشخیص اختلالهای رفتاری موضوع پیچیده‌ای است که به عوامل بسیاری از قبیل: شدت، مدت، موقعیت، علل، سن فرد و ... بستگی دارد.
الف- شدت
رفتاری اختلال محسوب می‌شود که موجب آسیب جسمی، روانی و عاطفی شود یا آشکارا در فعالیت‌های معمولی فرد اشکال ایجاد کند.
ب- مدت
چون بعضی از رفتارهای دشوار کودکان در مراحل خاصی از رشد بروز می‌کند، از این رو وقتی می‌توان آن‌ها را اختلال نامید که بعد از این دوره از رشد نیز ادامه داشته باشد. برای مثال انگشت مکیدن در دوران شیرخوارگی یک عمل طبیعی محسوب می‌شود، ولی اگر این عمل در مراحل بعدی رشد به شدت ادامه یابد و منجر به بروز مشکلات دیگری از جمله: گوشه‌گیری، پرخاشگری، دروغ‌گویی و ... شود، اختلال به حساب می‌آید.
پ - موقعیت
رفتارهای نامطلوب در همه جا و در همه موارد تکرار می‌شود. به عبارت دیگر معمولا این گونه رفتارها در هر موقعیتی از کودک سر می‌زند. برای مثال ترسیدن کودک غیرعادی نیست، اما اگر این ترس در موارد و موقعیت‌های زیادی وجود داشته باشد، غیر عادی است.
ت - تکرار
اگر رفتاری بیش از اندازه یا کمتر از حد معقول تکرار شود، آن را می‌توان به عنوان یک مشکل یا اختلال تلقی کرد، برای مثال اگر ناخن جویدن به ندرت انجام گیرد، مساله‌ای نیست، ولی اگر این عمل بیش از حد تکرار شود، جای نگرانی دارد.
ث – سن یا معیارهای رشدی
رفتاری اختلال نامیده می‌شود که با معیارهای رشد کودک مطابقت نداشته باشد زیرا از کودکان انتظار می‌رود که براساس الگوهای رشدی خود عمل کرده و تقریبا در مجموع مانند همسالان‌شان رفتار کنند.
ج – علت یا علل
از آنجایی که هر رفتاری معلول علتی است، بنابراین باید در ارزشیابی و قضاوت در مورد این که رفتاری اختلال است یا نه، به علت یا علل آن توجه کرد. اگر رفتار نامطلوبی بدون علت منطقی از کودکی بروز کند، اختلال است.
برای مثال: اگر به کودکی ظلم شود و او پرخاش کند، این پرخاشگری او اختلال به حساب نمی‌آید، ولی اگر کودک بدون هیچ دلیلی پرخاش کند، دارای اختلال پرخاشگری است.
بیشتربخوانید:
عوامل موثر در ایجاد اختلالهای رفتاری
وراثت
اختلالات ژنتیکی و کروموزومی که اغلب به صورت ارثی در خانواده پدری یا مادری کودک وجود دارد، در به وجود آمدن ضایعات و اختلالات حسی، حرکتی و ذهنی نقش موثری دارد، زیرا اغلب مانع رشد و نمو طبیعی کودک می‌شود.
اثرات قبل از تولد (دوران بارداری مادران)
دوران جنینی یکی از دوران‌های حساس و سرنوشت‌ساز برای کودک می‌باشد. بی‌توجهی مادران در این دوران می‌تواند اثرات ناگواری در دوران بعدی رشد کودک به جای گذارد. مسائلی همچون اعتیاد به الکل، سیگار و مواد مخدر، ابتلا به سیفلیس، سرخجه و بیمار‌ی‌های عفونی، مسمومیت‌ها، سوء‌تغذیه و اختلالات غدد داخلی، ضربه‌های وارده به شکم مخصوصا ماه‌های آخر، اضطراب، تشویش، هیجانات شدید و ... می‌تواند برای جنین و دوران بعدی رشد کودک مساله‌ساز باشد.
نارسایی بدو تولد (مشکلات زایمان و نارس بودن نوزاد)
بسیاری از اختلالات حسی، حرکتی و ذهنی کودکان ناشی از شرایط نامطلوب زایمان است. زایمان‌های سخت، بیهوشی طولانی، خون‌ریزی شدید داخلی، مشکلات تنفسی نوزاد، استفاده نادرست از فورسپس، تولد زودرس و مشکلات دیگر باعث مختل ساختن سیستم مرکز عصبی، عقب ماندگی ذهنی یا ضایعات دیگر می‌شود.
بدرفتاری با کودک و رسیدگی نکردن به او
کودکان نیاز به مراقبت و محبت دارند. آن‌ها دوست دارند که در محیط امنی زندگی کنند، زیرا امنیت خاطر از عواملی است که سبب رشد مطلوب کودک می‌شود. محیط پرتشنج خانه و والدین عصبی و پرخاشگر که مدام و بدون دلیل کودک خود را آزار و اذیت می‌کنند و نسبت به نیازهای او بی‌تفاوت هستند، باعث می‌شود که کودک از نظر رفتاری، عاطفی و روانی رشد سالم و طبیعی نداشته و در سازگاری با محیط ناتوان باشد.
بیشتربخوانید:
تجربه‌های اجتماعی زیان‌آور در دوران کودکی
کودکان طی فرایند رشد خود با تجربه‌های زیادی آشنا می‌شوند. این تجربیات به کودک می‌آموزند تا با مسائل و مشکلات محیط پیرامونش چگونه برخورد کند. اگر تجربیات مفید و سازنده باشد به او توانایی برخورد درست و منطقی با مشکلات را می‌دهد، اما اگر زیان‌آور و مخرب باشد، باعث می‌شود تا کودک به اختلالهای رفتاری یا روانی مبتلا شود.
سوء‌تغذیه و عدم رعایت نکات بهداشتی
سوء‌تغذیه و فقدان بعضی از مواد غذایی لازم برای رشد طبیعی کودک موجب اختلال در رشد عمومی و در برخی موارد ناتوانی عصبی می‌شود.
کشمکش‌ها و فشارهای خانوادگی
مشکلات موجود در روابط خانوادگی، از مهم‌ترین مسائلی است که در ایجاد اختلالهای دوران کودکی نقش دارند، زیرا کودکان در برابر مشکلات عاطفی، نزاع‌های خانوادگی، طرد شدن و خشونت حساس بوده و روی رشد سالم آن‌ها اثر منفی می‌گذارد.
ویژگی‌های کودکانی که دارای اختلال رفتاری هستند
قادر به ایجاد و حفظ روابط اجتماعی مناسب با دیگران نیستند و گاهی به دلیل روابط نادرست گذشته‌شان از برقراری روابط نزدیک و صمیمانه می‌ترسند.
تاخیر یا توقف در مرحله‌ای از رشد دارند.
داشتن اختلال خواب، خوراک، خستگی مزمن و خمودی افراطی.
ناتوانی در پاسخ‌گویی مناسب به شرایط و مسائل زندگی روزمره.
ثبات عاطفی ندارند و نسبت به امور یا بی‌تفاوتند یا به شدت برانگیخته می‌شوند.
ناتوانی در تمرکز حواس به مدت تقریبا طولانی و نداشتن پشتکار در انجام امور شخصی.
داشتن ادراک نادرست از گفتار و رفتار دیگران.
محبت‌طلب هستند، اما به دیگران محبتی نشان نمی‌دهند.
داشتن احساساتی مانند بی‌ارزشی، بیگانگی و احساس عدم پذیرش از سوی دیگران.
با آن که معمولا از بهره هوشی، توانایی حسی، حرکتی و رشد فیزیکی مناسب برخوردارند، اما در یادگیری ناتوان هستند.
