برای میلیون ها سربازی که در سال 1917 در طول جنگ جهانی اول در فلاندر (منطقه ای در شمال غربی فرانسه و در داخل مرزهای بلژیک) می جنگیدند قابل تصور نبود که جنگ خاکریزها و خندق ها از آن چه که هست ترسناک تر نیز بشود. اما این ترس به لطف تولید یک سلاح شیمیایی بسیار خطرناک و کشنده در همان سال به واقعیت پیوست.
در 12 جولای آن سال، سربازان آلمانی بیش از 50٫000 خمپاره ی حاوی گازهای سمی آزمایشی را بر سر سربازان بریتانیایی و کانادایی حاضر در شهر ایپر (Ypres) ریختند. برخلاف گازهای سمی فُسژن (phosgene) و کلرین (chlorine) که به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته و به چشم ها و ریه ها آسیب می رساند، این گاز کشنده ی جدید از درون و بیرون بدن قربانیان را می سوزاند. بدین ترتیب به دلیل بوی زننده و تندی که این گاز جدید داشت، سربازان حاضر در تونل ها خیلی زود نام آن را «گاز خردل» گذاشتند.
در ابتدا کسانی که با این گاز آشنایی نداشته و رنگ زرد ملایم آن را از دور می دیدند به هیچ عنوان نمی دانستند که در معرض خطر بزرگی قرار دارند. اما بعد از چند ساعت آثار مخرب این گاز کشنده خیلی واضح خود را نشان می داد. کمی بعد از اولین استفاده از این گاز، بیمارستان های صحرایی و سیار میدان های نبرد از زخمی هایی که به شدت درد می کشیدند و تاول های آبداری بر روی دست ها، پاها و بالاتنه ی خود داشتند پر شده بود.
در عرض چند روز بیش از 100 نفر از این افراد به دلیل شدت جراحات از پای درآمدند و در عرض چند هفته ی بعد بیش از یک میلیون خمپاره ی حاوی گاز خردل بر روی خطوط نیروهای متفقین در این منطقه ریخته شد که هزاران سرباز آنان را دچار ناراحتی های شدید کرده و از ادامه ی نبرد بازداشت. در این دوره بیش از 500 سرباز متفقین در اثر تماس با گاز خردل جان خود را از دست دادند.
گاز خردل مرگبارترین سلاح شیمیایی نبود که در دوران جنگ جهانی اول مورد استفاده قرار گرفت اما بدون شک ترسناک ترین آن ها بود.
پاییز همان سال، گاز خردل در تمامی جبهه های غربی جنگ جهانی دوم مورد استفاده قرار گرفت و این موضوع تا زمان اعلام آتش بس ادامه داشت و به عنوان یکی از قدرتمندترین نمادهای جنگ ترسناک خاکریزها و خندق ها در طول دوران جنگ جهانی اول به یادگار ماند.
در ادامه ی این مطلب می خواهیم به برخی از واقعیت های کمتر ذکر شده در مورد این سلاح کشتار جمعی خطرناک و وحشتناک اشاره کنیم.
1- سولفور خردل یا گاز خردل که در ابتدا «LOST» نامیده می شد که از انتهای اسم خانوادگی دو شیمی دان آلمانی به نام های ویلهلم لومل (Wilhelm Lommel) و ویلهلم اشتینکوف (Wilhelm Steinkopf) گرفته شده بود. همچنین بعد از این که اولین بار در شهر ایپر بلژیک مورد استفاده قرار گرفت به آن اسم رمز «Yperite» داده شد و بعدها با اسامی نظیر «Yellow Cross»، «Mustard T» و یا «H» نیز معرفی گردید.
2- این گاز به عنوان یک عامل سمی که به سلول های زنده آسیب می رساند (cyotoxic) طبقه بندی شد بدین معنی که تمامی سلول های زنده ای که با آن تماس داشته باشند را تخریب خواهد کرد. این عامل سمی از ترکیب دی کلرواید سولفور و اتیلن ساخته شده بود که در هنگام آزاد شدن به یک مایع غلیظ، روغنی و قهوه ای رنگ با بوی ریشه ی ترب کوهی، سیر و یا خردل تبدیل می شد.
آلبرت نیه مان
3- اگر چه این گاز سمی و کشنده در سال 1917 برای اولین بار در میدان های نبرد مورد استفاده قرار گرفت اما تاثیرات مخرب سولفور خردل از دهه ی 1860 شناخته شده بود. یک شیمیدان آلمانی به نام آلبرت نیه مان (Albert Niemann)، همان شخصی که در سال 1859 کوکایین را کشف کرد، از اولین کسانی بود که خواص سمی و کشنده ی این ماده را شناسایی نمود. در سال 1913، محققان غیردولتی بریتانیایی و آلمانی در حال مطالعه بر روی سولفور خردل در آزمایشگاه ناخواسته در معرض آن قرار گرفته و در بیمارستان بستری شدند. ارتش آلمان از این موضوع باخبر شد و به سرعت نسخه ی نظامی این گاز را تولید کرد.
4- در نهایت آلمان سیستم هایی از قبیل گلوله ی خمپاره، گلوله های توپ، راکت، بمب و حتی مین های زمینی را برای قرار دادن این گاز در آن ها ساخت و بر اساس گزارش های نظامی در سال آخر جنگ جهانی اول تنها 20٫000 نفر از سربازان بریتانیایی در نتیجه ی تماس با این گاز کشنده جان خود را از دست دادند.
سربازان بریتانیایی که در سال 1918 مورد حمله گاز خردل قرار گرفته بودند.
5- بر اساس گزارش های مراکز کنترل بیماری های ایالات متحده، اولین نشانه های مسمومیت با گاز خردل شامل تحریک شدن و قرمزی ملایم پوست است که چند ساعت بعد از قرار گرفتن در معرض این گاز سمی پدیدار می شود. رنگ مناطقی از بدن که با این گاز تماس داشته اند رفته رفته زرد شده و به تدریج تاول هایی پر از مایع روی پوست این نواحی پدیدار می شود. چشم ها قرمز شده و می سوزند و اشک جاری می گردد و بعد از آن شاهد درد شدید و کوری در این نقطه از بدن خواهیم بود. دیگر نشانه های تماس با این گاز سمی عبارتند از گرفتگی بینی، درد در حفره ی بینی، گرفتگی صدا، سرفه ی شدید و در مواردی نیز خفگی. قرار گرفتن در معرض این گاز به مدت طولانی می تواند استفراغ، اسهال و درد شکمی را نیز به دنبال داشته باشد.
معمولاً مرگ در اثر استنشاق این گاز در چند روز اول اتفاق می افتد و در صورت زنده ماندن فرد بهبودی کامل او چندین هفته و حتی چندین ماه به طول خواهد انجامید. در بسیاری از موارد نیز قربانی با کوری دائمی، زخم های پوستی شدید، مشکلات تنفسی در درازمدت و بالا رفتن خطر ابتلا به سرطان مواجه خواهد شد که این موارد تنها بخش کوچکی از اثرات مخرب این گاز هستند. تا به امروز هیچ پادزهری برای گاز خردل ساخته نشده و تنها می توان به مراقبت های ویژه و تکمیلی برای نجات قربانیان متکی بود.
گاز خردل زردرنگ بوده و بویی شبیه خردل و سیر دارد.
6- در کمال ناباوری، گاز خردل کشنده ترین گاز سمی نبود که در طول جنگ جهانی اول به کار گرفته شد. در کل بین 1 تا 5 درصد از افرادی که در معرض این گاز سمی قرار گرفته بودن جان خود را از دست دادند. با این وجود گاز خردل برای سربازان بسیار ترسناک جلوه می کرد زیرا برخلاف دیگر سلاح های شیمیایی قربانی از مسموم شدن خود اطلاعی نداشت تا زمانی که عوارض جانبی آن بروز می کردند. موضوع دیگر این بود که ماسک تنها از ریه ها در برابر این گاز سمی محافظت می کرد و بقیه ی بدن حتی پوست زیر لباس نیز دچار سوختگی شدید می شد.
زمانی که سولفور خردل در مناطق جنگی مورد استفاده قرار می گرفت روزها طول می کشید که پخش شدن آن به اتمام برسد. از آن جایی که این ماده ی سمی از هوا سنگین تر بود در کانال ها، سنگرها وحفره هایی که خمپاره ها و گلوله های توپ ایجاد می کردند باقی مانده و آب های منطقه را آلوده می کرد. بر اساس گفته های کهنه سربازان جنگ جهانی اول سربازان اغلب گل و لای آلوده به این ماده ی سمی را ندانسته با خود به سنگرها می آوردند و ناخواسته خود و همرزمانشان را در هنگام خواب مسموم می کردند.
سربازان بریتانیایی پس از تماس با گاز خردل بیهوش در سنگرهای خود افتاده اند.
7- علی رغم بحران و خشمی که استفاده ی ارتش آلمان از گاز خردل در سال 1917 ایجاد کرد، نیروهای متحدین نیز به سرعت زرادخانه های خود را از این ماده ی سمی پر کردند. در نوامبر همان سال نیروهای بریتانیایی در جبهه ی «کمبره» (Cambrai) در فرانسه سنگرهای نیروهای آلمانی را با گلوله های حاوی سولفور خردل مورد هدف قرار دادند. در واقع پیشروی متحدین در خط نبرد هیندنبورگ (Hindenburg) در سال 1918 تنها با استفاده از سولفور خردل امکان پذیر شد. شرکت آمریکایی «Dow Chemical» نیز در سال پایانی جنگ جهانی اول موفق به تولید این گاز سمی در مقیاس نظامی شد.
8- اگر چه استفاده از گاز خردل به طور جهانی بعد از پایان جنگ جهانی اول محکوم شده و در سال 1925 بر اساس کنوانسیون ژنو ممنوع گردید اما ارتش های جهان بعد از سال 1918 نیز به استفاده از آن ادامه دادند. نیروهای بریتانیایی که در جنگ داخلی روسیه در سال های بعد از جنگ جهانی اول دخالت داشتند از گلوله ها و خمپاره های حاوی سولفور خردل علیه بلشویک ها استفاده کردند. نیروهای هوایی اسپانیا و فرانسه در طول سال های دهه ی 1920 بمب های حاوی این گاز سمی را بر سر شورشیان ریف (Rif) در مراکش ریختند. همچنین در سال های دهه ی 1930 نیروهای ایتالیایی بر علیه پارتیزان های حبشی در اتیوپی و ژاپنی ها نیز بر علیه نظامیان و غیرنظامیان در منچوری از این گاز استفاده کردند.
ماسک های اولیه مورد استفاده در جنگ جهانی اول که تنها ریه ها را در مقابل این گاز سمی مصون نگه می داشت.
9- در طول جنگ جهانی دوم، نیروهای متفقین میلیون ها تن گاز خردل و دیگر سلاح های شیمیایی را در پشت جبهه های نبرد در زرادخانه های خود انبار کرده بودند تا در صورت استفاده کشورهای متحد از سلاح های شیمیایی آنان نیز از قافله عقب نمانند. در دسامبر سال 1943، یک کشتی تدارکاتی آمریکایی حامل 2٫000 گلوله ی خمپاره ی گاز خردل در حملات هوایی در نزدیکی ساحل شهر باری در ایتالیا صدمه دید که در نتیجه ی آن حجم زیادی از این محموله ی سمی وارد آب شد. بیش از 600 سرباز آمریکایی در معرض این ماده ی سمی قرار گرفته و 60 نفر نیز جان خود را از دست دادند. تعداد نامشخصی از غیرنظامیان ایتالیایی نیز در اثر مسمومیت با این گاز سمی جان خود را از دست دادند.
نیروهای متفقین اجازه ندادند داستان این حادثه در رسانه ها انعکاس یابد زیرا از این موضوع بیم داشتند که مبادا آلمان با آگاهی یافتن از واقعیت ماجرا برای تلافی کردن به استفاده از سلاح های شیمیایی مانند گاز خردل روی آورد.
10- گاز خردل در دهه ی 1960 ئر جنگ های داخلی شمال یمن نیز مورد استفاده قرار گرفت. 20 سال بعد صدام حسین بار دیگر با استفاده از این ماده ی شیمیایی بر علیه کردهای کشور خود جهان را در وحشت فرو برد. در سال 1988 بیش از 5٫000 غیرنظامی در شهر حلبجه در شمال عراق و در مناطق کردنشین به دلیل استفاده ی صدام از این گاز جان خود را از دست دادند.
قربانیان بمباران شیمیایی حلبجه در سال 1366 توسط صدام حسین
11- گاز خردل امروزه نیز جان انسان ها را تهدید می کند. هر چند وقت یکبار زرادخانه های حاوی این ماده سمی که به حال خود رها شده اند کشف شده و به کسانی که نادانسته با آن ها تماس داشته اند آسیب می رسانند. در سال 2002، گروهی از باستان شناسان که مشغول حفاری و کاوش در منطقه ی پریسیدیو (Presidio) در سان فرانسیسکو بودند با محموله ای از این گاز سمی مواجه شدند. همچنین در سال 2010، یک قایق ماهیگیری کوچک ناخواسته تعدادی گلوله ی خمپاره حاوی گاز خردل را از کف اقیانوس اطلس به ساحل نیویورک آورد. بسیاری از کارکنان این قایق ماهیگیری دچار سوختگی ناشی از گاز خردل شده و در بیمارستان مورد مداوا قرار گرفتند.
12- علی رغم هولناک بودن این گاز سمی به عنوان یک سلاح خطرناک و کشنده، گاز خردل جان برخی از افراد را نیز نجات داده است. بعد از پایان جنگ جهانی دوم، محققان حوزه ی پزشکی که از خواص گاز خردل در زمینه ی از بین بردن سلول های زنده اطلاع داشتند اولین روش های شیمی درمانی را برای از بین بردن سلول های سرطانی با استفاده از گاز خردل ابداع کردند. با این وجود، فواید اندک این گاز سمی را نمی توان با اثرات مخرب و کشنده ی آن مقایسه کرد.
