حبیبه مرتضی : کارشناس ارشد مامایی ؛ کارشناس برنامه سلامت باروری شبکه بهداشت و درمان گرمسار
دکتر مهناز علی بیگی : کارشناس مسئول سلامت خانواده شبکه بهداشت و درمان گرمسار
تحریریه زندگی آنلاین : زایمـان پدیـده‌ای اسـت کـه طـی آن انقباضـات منظـم رحمی شـروع شـده و بـه خـروج جنیـن و جفـت می‌انجامـد. درد طـی زایمـان و وضـع حمـل، ناشـی از انقباضـات رحمـی، گشـاد شـدن سـرویکس (دهانه رحم) و اتسـاع پرینـه (میاندوراه) می‌باشـد. اغلـب خانم‌ها تنهـا بـرای رهایـی از درد زایمـان، سـزارین را بـه صورت انتخابـی جایگزیـن زایمان طبیعی می‌کننـد. سـزارین عوارضـی دارد کـه زایمـان طبیعـی نـدارد. از آن جملـه عفونـت لگنـی پـس از سـزارین است که تقریبـا 30 برابـر بیش از زایمـان طبیعـی می‌باشـد. ترس، اضطراب و درد، سه عاملی هستند که در هنگام زایمان نقش مهمی را ایفا می‌کنند. در صورتی که ترس و اضطراب برطرف شود، آرامش روحی و جسمی جایگزین آن می‌شود. درد شدید زایمان و اضطراب در مرحله فعال زایمان می‌تواند باعث افزایش سطح کاتکول آمین و کورتیزول شده و متعاقب آن، قدرت انقباضی رحم کاهش یافته و انقباضات ناهماهنگ شود و در نهایت موجب طولانی شدن زایمان گردد. با طولانی شدن بیش از حد زایمان احتمال عفونت، صدمات جسمی، عصبی و مرگ در جنین و نوزاد افزایش یافته و مادر در معرض خونریزی، عفونت بعد از زایمان، آشفتگی روحی حاصل از اضطراب، بی‌خوابی و خستگی قرار می‌گیرد. نظر به اینکه درد زایمان، دردی حاد و دارای اجزای حسی و عاطفی است، اقدامات گوناگونی جهت تسکین آن صورت می‌گیرد. هدف استفاده از هر یک از این روش‌ها، کاهش یا تعدیل درد زایمان، بدون اثرات مضر بر مادر و کودک می‌باشد. از آنجا که وجود درد یک بخش کامل از فرایند زایمان است، بسیاری معتقدند که درد مزایای مثبتی برای مادر و نوزاد دارد. دانستن این موضوع مادر را برای پذیرش روند طبیعی زایمان آماده‌تر ساخته و او را مجاب می‌نماید که در زایمان خود مشارکت داشته باشد و به خود و تولد نوزادش کمک کند.
بیشتربخوانید:
شرایط لازم برای زایمان بدون درد
امکان انجام زایمان طبیعی وجود داشته باشد.
درد زایمان وجود داشته باشد.
مادر باردار خود خواهان کاهش درد زایمان باشد.
شرایط منع استفاده از زایمان بدون درد
عدم رضایت مادر باردار به انجام آن (در انتخاب زایمان بی‌درد مانند سایر اعمال جراحی باید رضایت همسر اخذ گردد).
مواردی که به طور اورژانس نیاز به سزارین دارند مانند پرولاپس بند ناف.
به منع استفاده از هر روش کاهش درد توجه شود.
انواع روش‌های کاهش درد زایمان
الف) روش‌های دارویی: روش‌هایی که با تزریق نوعی داروی بی‌حسی مانع انتقال حس درد به مغز می‌شود. این روش‌ها عبارتند از:
1- بی‌حسی نخاعی: داروی بی‌حسی در فضای ستون فقرات و در اطراف یا داخل نخاع تزریق می‌شود. در این روش زن درد را احساس نمی‌کند، ولی بیدار و هوشیار است.
2- استنشاق داروی بی‌دردی: داروی بی‌حسی از طریق گذاردن ماسک بر روی بینی و دهان، به بدن زن منتقل شده و دردهای وی را تا حدی کاهش می‌دهد.
3- تزریق داروی بی‌دردی: در بعضی مواقع و با تشخیص پزشک داروی بی‌دردی می‌تواند در کم کردن درد موثر باشد.
ب) روش‌های غیر دارویی: ماساژ تراپی، آروماتراپی، گرما درمانی، سرما درمانی، آب درمانی، زایمان در آب، طب سوزنی، موسیقی درمانی، طب فشاری، تکنیک تنفس و تن‌آرامی، قرار گرفتن در وضعیت‌های مختلف، تحریک الکتریکی عصب از راه پوست.
بیشتر بخوانید:
انواع روش‌های غیر دارویی کاهش درد زایمان
تن‌آرامی
تحقیقات نشان داده تن‌آرامی موثرترین روش غیردارویی برای مواجهه با استرس زایمان است. ترس و استرس موجب فعال شدن سیستم سمپاتیک و در نتیجه افزایش ضربان قلب، فشارخون و تنفس می‌شود. همچنین در زمان لیبر ترس و تنش، موجب انقباض عضلات و استفاده از اکسیژن می‌گردد. انقباض عضلات شکمی موجب مقاومت در برابر انقباضات رحمی و استفاده از اکسیژن شده و درنتیجه اکسیژن کمتری به جنین می‌رسد. از طرفی انقباض عضلات، ساخت اسید لاکتیک را افزایش می‌دهد که خود موجب درد می‌شود. یاد گرفتن روش‌های تن‌آرامی در زمان حاملگی موجب می‌شود اکسیژن بیشتری به بافت‌های بدن و هورمون‌های استرسی کمتری به جنین برسد. در زمان لیبر و زایمان نیز فرد انرژی بیشتر و استرس کمتری خواهد داشت. تن آرامی بعد از زایمان نیز موجب می‌شود مادر به نیازهای نوزاد بهتر پاسخ دهد، شیردهی بیشتر، افسردگی کمتر و عزت نفس بالاتری را تجربه کند.
ماساژ و آروماتراپی
فواید احتمالی ماساژ افزایش رضایتمندی، نگرش مثبت، افزایش سازگاری با درد و کاهش دریافت بی‌دردی دارویی است. مطالعات نشان داده که ماساژ در طی مراحل زایمان میانگین شدت درد را کاهش داده و متعاقب آن مصرف داروهای ضد درد کمتر است. روش ماساژ بسیار ساده است و هر مراقبت کننده از زائو با مطالعه اندکی این روش را آموخته و می‌تواند به راحتی آن را به کار برد. از طرفی اجرای آن نیاز به تکنولوژی پیشرفته پزشکی و تجهیزات خاص ندارد. آروماتراپی با استفاده از روغن‌ها و عطرهای استخراج شده از گیاهان، گل‌ها، بوته‌ها و درختان برای ایجاد احساس خوب شدن و سلامتی انجام می‌گردد. اسطوخودوس (سنبل)، پونه معطر یا مریمی، نوعی نارنج به نام برغموت بدین منظور به صورت بخور یا روغن مالیدنی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
بیشتر بخوانید:
طب فشاری
نقاطی در بدن وجود دارد که محل تجمع گیرنده‌های عصبی است و فشار دادن و گرم یا سرد کردن این نقاط برای ایجاد راحتی و بی‌دردی در زایمان به کار می‌رود. نقاط مزبور شامل شانه‌ها، پائین کمر، سر زانوها، مچ‌ها، ناخن‌های انگشتان کوچک، کف پا، ناحیه دنبالچه و ناحیه بین انگشت اشاره و شست می‌باشد. این نقاط همان نقاط طب سوزنی هستند که به کمک سوزن تحریک می‌شوند. فشار این نقاط بهتر است با فاصله بیست دقیقه یکبار انجام شود. تحریک این نقاط هیچ عارضه‌ای به دنبال ندارد و سبب افزایش هورمون‌ها در بدن می‌شود که در پیشرفت زایمان موثر هستند.
قرار گرفتن در وضعیت‌های مختلف
اگر چه یک وضعیت صد در صد ایده‌آل برای زایمان وجود ندارد و هر خانمی ممکن است در یک وضعیت خاص احساس آرامش بیشتری کرده و کمتر درد بکشد، توصیه اکید این است که موقع اجرای وضعیت‌های مختلف یک همراه هم در کنارمادر باشد تا بتواند او را در رسیدن به وضعیت مطلوب یاری کند. در ضمن ممکن است در هر مرحله از زایمان لازم باشد مادر در یکی از وضعیت‌ها قرار بگیرد.
موسیقی درمانی
در کل روشی برای ایجاد آرامش و حساسیت‌زدایی است شنیدن آوای قرآن یا موسیقی دلخواه می‌تواند در هنگام درد شرایط مطلوبی برای مادر ایجاد کند.
گرما درمانی
یکی از روش‌های کاهش درد غیر دارویی، گرما درمانی است. کاربرد گرما برای زنان طی لیبر با وسایل متنوع، آسان، ارزان و در دسترس است، نیاز به مهارت قبلی ندارد و اگر به درستی استفاده شود عوارض جانبی اندکی دارد. گرما باعث افزایش جریان خون، کاهش درد و خستگی می‌شود. ژل‌های گرم کننده، کشیدن پتو بر روی تمام بدن و دوش گرفتن با آب گرم نیز کمک کننده است.
سرمای سطحی
در این روش استفاده از کیسه آب یخ، تکه‌های یخ و حوله خیس شده با آب سرد بر روی کمر، میاندوراه و مقعد توصیه می‌شود، به خصوص اگر مادر احساس گرما می‌کند، استفاده از لباس‌های خنک کننده باعث راحت‌تر شدن وی می‌گردد. سرما از طریق کم کردن درجه حرارت عضله و کاهش گرفتگی آن باعث کاهش درد می‌شود.
آب درمانی
این روش یرای شل شدن عضلات، کاهش اضطراب، درد و تحریک زایمان مفید است. این روش موجب احساس راحتی و تن‌آرامی حین انقباضات می‌شود. روش‌های مختلف آب درمانی شامل استفاده از وان یا دوش آب گرم، استفاده از دوش دستی، برای ریختن آب بر روی شکم، استخر زایمان و جکوزی می‌باشد.
تحریک الکتریکی عصب از راه پوست
در این روش دو جفت بالشتک الکتریکی مخصوص بر روی کمر نصب می‌شود. این بالشتک‌ها به دستگاه کوچکی متصل است که در دست زن باردار قرار می‌گیرد. وظیفه دستگاه تولید امواجی است که موجب کاهش درد در هنگام انقباض می‌شود. میزان تولید امواج و کنترل آن در اختیار خانم باردار است.
آموزشهای دوران بارداری
آموزشهای دوران بارداری موجب کاهش معنی‌داری در میزان اضطراب، میزان درد و مدت دردهای زایمانی می‌شود. انجمن ماماهای خانگی آمریکا تأثیر مثبت آموزشهای دوران بارداری را چنین توجیه می‌کنند که برای ورود به یک محیط نا آشنا و ترسناک وجود یک همراه آشنا و مورد اعتماد و اگاهی قبلی نسبت به محیط مورد نظر ضروری است. مطابق این نظریه آموزش به مادران موجب ایجاد نگرش مثبت در آنها نسبت به زایمان و پرسنل زایمانی شده، اعتماد به نفس و اطمینان آنها را افزایش می‌دهد. آموزش الگوهای تنفسی با منحرف کردن فکر خانم باردار از درد زایمان بوده و این روش‌ها بر اساس یک قاعده حسی ابداع گشته است. بر اساس این اصل، زمانی که فرد روی یک چیز خاص تمرکز کند، همانند نحوه تنفس، انتقال سیگنال‌های درد از محل ایجاد درد مسدود می شود.
نکته مهم: از آنجا که روش‌های غیر دارویی نیازمند آموزش و کسب مهارت است، برای انتخاب هر یک از آنها حتما با پزشک یا ماما مشورت شود.
بسیاری از روش‌های فوق در کلاس‌‌های آمادگی برای زایمان و یا از طریق فیلم آموزشی، آموزش داده می‌شود و می‌توان از یک یا چند روش همزمان برای کاهش درد استفاده کرد.