سلامت دیجیتال که در یک دهه اخیر به کمک ابزارهای دیجیتال شخصی، علم روباتیک و هوش مصنوعی با سرعتی نه چندان زیاد مسیر رشدش را طی می‌کرد و همچنان برای بسیاری از مردم - به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه- امکانی خاص و لوکس به حساب می‌‌‌آمد، در دوران همه‌گیری بیماری کووید-19 به ضرورتی غیرقابل انکار تبدیل شده که بهره‌‌‌گیری از آن مترادف نجات و جان‌‌‌بخشی بوده است. با این اوصاف اکوسیستم سلامت دیجیتال ایران هم در این دوره رشد چشمگیری را تجربه کرده و تعداد زیرمجموعه‌‌‌ها و بازیگران آن روزبه‌‌‌روز بیشتر شده‌‌‌اند. به گواه آماری که به تازگی در قالب گزارش جامع سلامت دیجیتال ایران منتشر شده، حجم کل بازار سلامت دیجیتال کشور تا پایان سال 1400 به بیش از‌هزار و 860میلیارد تومان رسیده است. حجم این بازار در سال 1399 رقمی بیش از‌هزار و 512میلیارد تومان بود و به این ترتیب در طول یک سال منتهی به سال 1400، این بازار رشد بیش از 12درصدی را تجربه کرده است. این در حالی است که پیش‌بینی می‌شود حجم بازار سلامت دیجیتال ایران تا پایان سال 1402 با رشد حدود 50درصدی به بیش از2هزار و 750میلیارد تومان برسد.
داده‌‌‌ها؛ ضرورت توسعه و سیاستگذاری
گزارش جامع سلامت دیجیتال ایران در سال 1400 که به تازگی منتشر شده است، نتیجه چهار ماه پژوهش و همراهی فعالان استارت‌آپی و حوزه سلامت دیجیتال است که 90درصد فضای اکوسیستم سلامت دیجیتال کشور را ترسیم می‌کند. این گزارش توسط شرکت فناوری و نوآوری سایان (سایتک)، با حمایت هلدینگ سرمایه‌گذاری مکس و ستاد هوشمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری منتشر شده است. البته شرکت سایتک پیش‌تر گزارش جامع سلامت دیجیتال ایران در سال 1399 و گزارش اقتصاد دیجیتال ایران در سال 1399 را هم منتشر کرده بود. در نشست رونمایی از این گزارش «حسین ملازاده» دبیر ستاد اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به چالش‌های تنظیم‌‌‌گری در اکوسیستم سلامت دیجیتال اشاره کرد و گفت: «رگولاتوری در حوزه سلامت مشکلات و چالش‌های خودش را دارد. با این حال ما سعی داریم شرایط را برای فعالیت استارت‌آپ‌‌‌های این حوزه فراهم کنیم تا با کمترین دردسر بتوانند رشد کنند.»
«محمد موسی‌‌‌زاده موسوی» مدیرعامل صندوق توسعه اقتصاد دیجیتال هم در این نشست بر ضرورت بهره‌‌‌گیری از داده‌‌‌ها تاکید کرد و گفت: «سیاستگذاری در حال حاضر تنها به کمک داده‌‌‌ها و تحلیل آنها امکان‌‌‌پذیر است. در کمتر حوزه‌‌‌ای به اندازه سلامت و آموزش، دو عامل ماهیت راهبردی و کشش بازار وجود دارند. در واقع ظهور و رواج ابزارهای دیجیتال شخصی و سالمندی جمعیت، عوامل پیشران رشد اکوسیستم سلامت دیجیتال هستند. فکر می‌‌‌کنم این حوزه جذابیت‌‌‌های زیادی دارد و در ایران پتانسیل رشد آن بالاست. آمار جهانی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری جهانی در اکوسیستم سلامت دیجیتال از سال 2020 تا 2021 رشد 79درصدی داشته است.» موسوی همچنین بزرگ‌ترین دلیل اختلاف بخش سنتی و استارت‌آپ‌‌‌های فعال در این حوزه را دیتا دانست و تاکید کرد که استارتآپها برای دسترسی به دیتاهای موردنیازشان با مشکلات امنیتی و موانع بوروکراتیک درگیر هستند.
«امیر شریفیان» مدیر مرکز رصد و ترویج اقتصاد دیجیتال معاونت علمی و مدیرعامل شرکت سایتک که مدیریت پروژه این گزارش را هم بر عهده داشته است، با تاکید بر لزوم تصمیم‌گیری بر مبنای داده‌‌‌ها گفت: «تصمیم‌گیری مبتنی بر داده در کشور ما سال‌هاست که به عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های تمام عناصر اکوسیستم استارت‌آپی از جمله استارتآپها، سرمایه‌گذاران، نهادهای دولتی و قانون‌گذار مطرح بوده است. در دنیا هم داده‌‌‌ها دارایی ارزشمندی به حساب می‌‌‌آیند و به همین دلیل است که در اکوسیستم سلامت دیجیتال کشورهای پیشرفته شاهد رواج اپلیکیشن‌‌‌های تخصصی بیماری‌‌‌هایی مانند دیابت هستیم. در کشور اما هنوز چنین اپ‌‌‌هایی چندان رواج ندارند، در عوض شاهد رشد چشمگیر مشاوره پزشکی آنلاین هستیم که از سال 98 تا حالا تا 120درصد افزایش پیدا کرده است.»
مقبولیت و پذیرش کاربران
اکوسیستم سلامت دیجیتال کشور به طور کلی 9 حوزه کاربردی پرونده الکترونیک سلامت، تجهیزات و سامانه‌‌‌های هوشمند بیمارستانی، تناسب اندام و تغذیه، تشخیص و پایش سلامت، مشاوره آنلاین، نوبت‌‌‌دهی و رزرو، مراقبت در منزل، گردشگری سلامت و در نهایت زنان، بارداری و زایمان را شامل می‌شود. بررسی 40هزار نظر ثبت شده در اپلیکیشن‌‌‌های سلامت دیجیتال در کافه بازار و گوگل‌‌‌پلی نشان می‌دهد که به طور کلی 73درصد کاربران در سال گذشته از خدمات سلامت دیجیتال راضی بوده‌‌‌اند، 16درصد ناراضی و 11درصد خنثی بوده‌‌‌اند. از آنجا که حوزه مشاوره آنلاین و تجهیزات و سامانه‌‌‌های هوشمند بیمارستانی با سهم 45درصدی، بیشترین حجم بازار سلامت دیجیتال کشور را تشکیل می‌دهند، رضایت‌‌‌مندی افراد در این حوزه بسیار مهم است. این بررسیها نشان می‌دهد که 70درصد کاربران از خدمات مشاوره آنلاین رضایت دارند، 18درصد ناراضی و 12درصد خنثی هستند. در این میان اما بیشترین رضایت کاربران مربوط به حوزه تغذیه و تناسب اندام است که میزان آن به 86درصد می‌رسد و تنها 3درصد کاربران از خدمات این حوزه ناراضی بوده‌‌‌اند. کاربران سرویس‌‌‌های مربوط به حوزه زنان، بارداری و زایمان هم رضایت نسبی داشته‌‌‌اند. بر اساس بررسی‌‌‌های انجام شده در این گزارش، 76درصد از کاربران از خدمات این حوزه راضی بوده، 15درصد ناراضی و 9درصد خنثی بوده‌‌‌اند. در حوزه نوبت‌‌‌دهی و رزرو آنلاین هم تقریبا وضعیت مشابهی حکمفرماست و میزان رضایت کاربران تا 71درصد بوده است. در این حوزه 8درصد از کاربران از خدمات دریافتی‌‌‌شان ناراضی و 21درصد آنها خنثی بوده‌‌‌اند.
تناسب اندام؛ دغدغه‌‌‌ای محبوب
درست مثل اغلب کشورهای دیگر، کاربران ایرانی هم در سال‌های اخیر و به مدد شبکه‌‌‌های اجتماعی و توسعه ارتباطات، بیشتر به تغییر و بهبود سبک زندگی‌‌‌شان علاقه‌مند شده‌‌‌اند و این تغییر رویکرد بیش از هر چیز در تغذیه و تناسب اندام نمود پیدا کرده است. با این اوصاف چندان دور از ذهن نیست که این حوزه محبوبیت زیادی داشته باشد؛ نقشه بازار سلامت دیجیتال ایران با تایید این موضوع نشان می‌دهد که این حوزه بیشترین تعداد بازیگران فعال را به خودش اختصاص داده است. با این همه جالب است بدانید که روند تعداد نصب فعال اپلیکیشن‌‌‌های مهم تناسب اندام و تغذیه در یک سال گذشته -درست مثل روند سال 1399- نزولی بوده است. در واقع باید گفت روند نصب فعال این اپلیکیشن‌‌‌ها در سال 1400 درست مشابه این روند در سال 1399 بوده است و این اتفاق احتمالا به خاطر تداوم شیوع ویروس کرونا و تغییر اولویت‌‌‌های کاربران در استفاده از اپلیکیشن‌‌‌های کاربردی بوده. با این وجود اما اپلیکیشن‌‌‌های مهم تناسب اندام و تغذیه نمره خوبی از کاربران گرفته و از پنج ستاره، چهار و نیم ستاره را به خودشان اختصاص داده‌‌‌اند. بر اساس این گزارش اپلیکیشن خواص گیاهان دارویی و میوه‌‌‌ها بیشترین امتیاز و اپلیکیشن دکتر کرمانی کمترین امتیاز را دارند. از طرفی بررسی روند معرفی و رونمایی از مهم‌ترین محصولات تناسب اندام و تغذیه در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های 1397 تا 1399 رشد چشمگیری را تجربه کرده و در سال 1400 دوباره به روند کاهشی بازگشته‌‌‌اند.
از آنجا که شبکه‌‌‌های اجتماعی این روزها جزئی جدانشدنی از زندگی روزمره افراد هستند، میزان فعالیت و مقبولیت این سرویس‌‌‌ها در آنها جالب توجه است. به این ترتیب بررسیها نشان می‌دهند که حدود 70درصد از مخاطبان اینستاگرام در حوزه تناسب اندام و تغذیه، متعلق به سرویس‌‌‌های لیمومی و غفاری دایت هستند که هر دو در زمینه ارائه رژیم‌‌‌های اختصاصی فعالیت می‌کنند. با این حال اما لیمومی کمترین تعداد دنبال‌‌‌کنندگان اینستاگرامی و کمترین نرخ تعامل را در میان رقبا دارد و کرفس با بیشترین نرخ تعامل، محبوب‌‌‌ترین اپلیکیشن تناسب اندام در میان کاربران اینستاگرام است. در این گزارش، مدل درآمد و الگوی کسب و کارها هم مورد بررسی قرار گرفته‌‌‌اند که اطلاعات جالبی را ارائه می‌کنند. بر اساس بررسی مدل درآمد و الگوی کسب و کارهای مهم حوزه تناسب اندام و تغذیه، محبوب‌‌‌ترین مدل در میان بازیگران این حوزه فریمیوم یا ارائه رایگان خدمات است که سهم 35درصدی دارد. بعد از آن الگوهای نامشخص با 18درصد، ارائه خدمات با 17درصد، فروش محصول با 15درصد، حق اشتراک و واسطهگری 6درصد و در نهایت ارز دیجیتال 3درصد هستند. بد نیست بدانید که اپلیکیشن شمبه با استفاده از مدل درآمدی خلاقانه ارز دیجیتال و استفاده از تکنولوژی بلاک‌چین در این زمینه پیشرو بوده و انتظار می‌رود پتانسیل رشد بالایی داشته باشد. از طرفی بعضی محصولات مانند تیله و ویراست، از هوش مصنوعی برای تشخیص و شناسایی هوش مصنوعی بهره می‌‌‌گیرند. تحلیل داده‌‌‌های به دست آمده در این گزارش نشان می‌دهد که همکاری با باشگاه‌‌‌های ورزشی، تولیدکنندگان مواد غذایی، پلتفرم‌‌‌های سفارش غذا و رستوران‌‌‌ها، از جمله فرصت‌‌‌های نادیده گرفته شده در این حوزه هستند.
رونق رزرو آنلاین
رزرو آنلاین در دو سال اخیر و به دنبال همه‌گیری بیماری کووید-19 محبوبیت بیشتری در میان کاربران پیدا کرده و به یکی از پرطرفدارترین بخش‌‌‌های اکوسیستم سلامت دیجیتال کشور تبدیل شده است. همین موضوع باعث رونق بازار بازیگران قبلی و انگیزه و فرصت‌‌‌های بیشتر برای ظهور بازیگران جدید بوده است. بررسی اپلیکیشن‌‌‌های مهم و پرطرفدار این حوزه که حداقل‌هزار نصب فعال دارند و تحلیل امتیازات دریافتی آنها در کافه بازار و مایکت نشان می‌دهد که هر چند مجموع نصب این اپلیکیشن‌‌‌ها در یک سال گذشته روند کاهشی داشته است، اما محبوبیت آنها در میان کاربران همچنان حفظ شده یا حتی رو به افزایش است. در میان اپلیکیشن‌‌‌های این حوزه، پذیرش 24، شفاداک و نت نوبت در هر دو بازارگاه محبوبیتی نسبتا یکسان دارند. با این همه همان‌طور که انتظار می‌رود تعداد اپلیکیشن‌‌‌های ارائه شده در کافه بازار بیشتر از مایکت است و آن دسته از اپلیکیشن‌‌‌هایی که عملکرد خوب در سهم بازار داشته و توانسته‌‌‌اند کیفیت خودشان را حفظ کنند، در هر دو بازارگاه حضور دارند.
مدل درآمدی بازیگران حوزه رزرو آنلاین بیشتر مبتنی بر واسطهگری است که سهم 43درصدی را در اختیار دارد. بعد از آن به ترتیب مدل‌‌‌های فروش محصول با 19درصد، واسطهگری فروش با 12درصد، واسطهگری خدمات با 6درصد، حق اشتراک و فریمیوم با 4درصد و در نهایت فروش و پشتیبانی با یک‌درصد، هستند. در این حوزه استارتآپها و تیم‌‌‌های نوپا با 62درصد بیشترین تعداد بازیگران را تشکیل می‌دهند و بعد از آنها به ترتیب تیم‌‌‌های خلاق با 15درصد، دانش‌‌‌بنیان نوپا نوع دو 10درصد، دانش‌‌‌بنیان تولیدی یا صنعتی نوع دو 7درصد، دانش‌‌‌بنیان نوپا نوع یک 5درصد و شرکت‌های دولتی یک‌درصد را تشکیل می‌دهند.
حوزه‌‌‌ای جذاب برای سرمایه‌گذاری
از آنجا که در عصر حاضر بررسی و پایش داده‌‌‌ها از طرفی و توانمندسازی افراد از طرف دیگر اهمیت زیادی دارند، انتظار می‌رود اکوسیستم سلامت دیجیتال روزهای روشنی را در پیش رو داشته و به حوزه‌‌‌ای جذاب برای سرمایه‌گذاران تبدیل شود. همان‌طور که میزان سرمایه‌گذاری جهانی در حوزه سلامت دیجیتال در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است، پیش‌بینی می‌شود این روند در کشور ما هم صعودی باشد. «مجتبی کیانی» معاون سرمایه‌گذاری هلدینگ مکس که یکی از حامیان تهیه و انتشار گزارش جامع سلامت دیجیتال ایران است، با تاکید بر این موضوع معتقد است که چنین گزارشی دید بهتری نسبت به بازار سلامت دیجیتال ایجاد می‌کند و می‌تواند مبنای برنامه‌‌‌ریزی و تصمیم‌گیری سیاستگذاران، تصمیم‌گیران و فعالان این حوزه قرار بگیرد.
او درباره فعالیت شرکت متبوعش در حوزه سلامت دیجیتال می‌‌‌گوید: «در سال‌های اخیر نیاز به توسعه حوزه سلامت دیجیتال بیشتر احساس شده است؛ به همین خاطر ما روندهای جهانی و بازار ایران را رصد می‌‌‌کنیم و توجه داریم که در چه زمانی هر کدام از این تکنولوژی‌‌‌ها، ابزار و خدمات را به کار بگیریم. از سال 1399 به شکل رسمی وارد این حوزه شده‌‌‌ایم و بعد از همکاری با چند شرکت، در شرکت «دکتر تو»، «هومکا» و «لایف ساینس» سرمایه‌گذاری کرده‌‌‌ایم. نگاه ما به این حوزه بلندمدت است، چون معتقدیم که پتانسیل پذیرش این اکوسیستم در جامعه بالاست. به طور کلی چیزی در حدود 15 تا 20میلیارد تومان در این استارتآپها سرمایه‌گذاری کرده‌‌‌ایم، اما توان سرمایه‌گذاری تا 30میلیارد تومان را هم داریم.»
