خواص پرارزش زرشک

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛  استاد دانشکده داروسازی

تحریریه زندگی آنلاین : نام فارسی: زرشک

نام علمی: Berberis vulgaris

نام عمومی: Barberry

نام انگلیسی: Barberry

نام عربی: انبرباریس (Anberbaris)

نام فرانسوی: Vinettier

نام آلمانی: berberize

نام‌های مترادف: B.sangunea و Berberis jacquinll و B.cretica و B.pauciflora

نام خانواده:‌ berberidaceae (زرشک)

گیاه‌شناسی:

زرشک درختچه‌ای دائمی است که ساقه و شاخه‌های آن خاردار می‌باشد. ارتفاع آن به 3 متر می‌رسد و شاخه‌های شکننده دارد. در صورتی که پوست ساقه و شاخه آن کنده شود، زردرنگ است. برگ‌های بیضی‌شکل و نوک‌تیز با دندانه‌های ریزی دارد که به خارهای نازک و تیز منتهی می‌شود. این برگ‌ها به صورت متناوب و گاه فراهم بر روی شاخه‌ها جوان قرار می‌گیرند. گل‌های آن زردرنگ است که به صورت مجتمع خوشه از شاخه‌ها آویزان بوده و کم‌کم به میوه‌های بیضی و قرمز خوشرنگ (به طول حداکثر 7 میلی‌متر و عرض 4 میلی‌متر) تبدیل می‌شوند.

میوه بعضی از نژادهای این گیاه زرد، بنفش و یا آبی تیره است. این میوه‌ها ترش‌مزه و حاوی دو دانه کشیده کوچک هستند. کلیه قسمت‌های گیاه از جمله میوه، برگ، ریشه، پوست ریشه، ساقه و گل آن مورد استفاده دارویی می‌باشد. گیاه زرشک در جنگل‌های اروپا و آسیا از جمله ایران (شامل گیلان، مازندران، آذربایجان و خراسان) می‌روید.

 بیشتربخوانید:

همه خواص زرشک (1)

 تاریخچه:

مصرف زرشک به قرون وسطی باز می‌گردد. ریش‌سفیدان بومی سالی‌شان، از ماهونیا آکوئی‌فولیوم برای بهبود آکنه و سرخپوستان بومی آمریکا دانه‌های ماهونیا را برای درمان اسکوربوت استفاده می‌کردند. جوشانده گیاه نیز برای بیماری روده‌ای – معده‌ای و سرفه مصرف می‌شده است. آلکالوئید بربرین به عنوان منقبض‌کننده به قطره‌های چشمی اضافه می‌شد ولی مصرف آن امروزه رایج نیست. از میوه خوراکی زرشک مربا، ژله و آب زرشک تهیه می‌شده ولی به دلیل طعم تلخ شاخه و ریشه کاربرد آن در طب سنتی محدود بوده است. با این حال مصارف پزشکی بسیاری از جمله معالجه سرطان، وبا و فشار خون بالا داشته و کاربردهای دیگری نیز از ماهونیا آکوئی‌فولیوم گزارش شده است از جمله: درمان تب، نقرس، بیماری‌های کلیوی و صفراوی، دردهای روماتیسمی، اسهال، سوءهاضمه معدی و التهاب پوست.

 ترکیبات مهم:

ریشه و چوب زرشک حاوی مقادیر زیادی آلکالوئید از جمله: پروتو بربرین‌ها (مانند بربرین، پالماتین و جاتوری‌زین)، مشتقات ایزوکینولین (از جمله اوکسی‌آکانتین و بربامین) و دیگر آلکالوئیدها مانند برولسین، ماگنوفلورین و کلمبامین است.

ریشه زرشک ممکن است تا 3 درصد آلکالوئید داشته باشد. سه آلکالوئید بربرین، اوکسی‌آکانتین و بربامین از مهم‌ترین اجسام ریشه و چوب زرشک هستند. زرشک خوراکی حاوی ویتامین C، قندها و پکتین است.

داروشناختی و اثرات مهم:

ترکیبات ریشه و چوب زرشک دارای خاصیت قوی ضد پسوریازیس، ضد باکتری، ضد قارچ، ضد تورم و التهاب، ضد اکسیدان، درمان آکنه، اگزما و عفونت‌های کاندیدیایی (قارچی) است. مطالعات مختلف نشان داده است که اثرات ضد میکروبی و ضد قارچی این ترکیبات در مواردی حتی از آنتی‌بیوتیک‌های موجود قوی‌تر است. مصرف روزانه 100 میلی‌گرم بربرین خالص یا همراه با تتراسیکلین تأثیر چشمگیری در درمان اسهال‌های شدید (آبکی) و حتی نوع وبایی، ظرف 24 ساعت دارد. مهار اسهال‌های شدید غیروبایی بربرین در یک روز با دارونما مقایسه شده است. این خاصیت بربرین به علت قابض بودن آن نیست و مکانیسم عمل هنوز مشخص نشده است. ‌خواص دیگر بربرین عبارتند از: ضد تشنج، آرامبخش، محرک رحم و کاهش‌دهنده پرفشاری خون. تزریق زیر جلدی بربرین ممکن است منجر به بعضی از بی‌حسی‌ها شود.

 بیشتربخوانید:

همه خواص زرشک (2)

سمیت و عوارض جانبی:

مسمومیت با آلکالوئیدهای زرشک با استفراغ، اسهال، نفریت (التهاب کلیه)، رخوت (کرختی) و خواب‌آلودگی شروع می‌شود. همچنین، فرآورده‌های موضعی زرشک ممکن است باعث سوزش، قرمزی و خارش پوست شود. قابل ذ کر است که آلکالوئیدها در خود گیاه وجود دارند، ولی میوه‌ها خوراکی هستند و مصارف زیادی به صورت مربا، ژل و آبمیوه در دنیا دارند.

 مصرف در دوران بارداری و شیردهی:

با توجه به اینکه آلکالوئیدهای زرشک محرک رحم هستند، زنان حامله و شیرده باید آن را با احتیاط مصرف کنند.

 طریقه و میزان مصرف:

تنتور: روزانه 2 تا 4 میلی‌لیتر به صورت خوراکی مصرف شود.

پوست ساقه: روزانه 5/1 تا 3 گرم به صورت جوشانده مصرف شود.

پودر پوست ساقه: روزانه 5/0 تا 1 گرم پودر پوست خشک به صورت جوشانده مصرف شود.

پوست ریشه: روزانه 2 گرم به صورت جوشانده مصرف شود.

پودر پوست ریشه: روزانه 1 گرم به صورت دم‌کرده مصرف شود.

میوه: روزانه 5 گرم میوه در 150 میلی‌لیتر آب مصرف شود.

 مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:

ضد آمیب، ضد آلزایمر، ضد آریتمی، ضد آرتریت، ضد میکروب، ضد سرطان، ضد تشنج، ضد تهوع، ضد هلیکوباکتر، ضد التهاب، ضد خارش، ضد تب، جبران‌کننده کمبود ویتامینC، ضد اسپاسم، قابض، صفراآور، معرق، ادرارآور، خلط‌آور، ضد قارچ، ضد استیل‌کولین استراز، تقویت‌کننده کبد، کاهش‌دهنده پرفشاری خون، محرک سیستم ایمنی بدن، مسهل، مسکن، آرامبخش، تقویت‌کننده رحم، گشادکننده رگ‌ها و تند یا کندکننده حرکات دودی روده‌ها.

نکات قابل توجه:

 گونه دیگر گیاه زرشک، بربریس آکوئی فولیوم می‌باشد که به آن ماهونیا آکوئی فولیوم نیز می‌گویند. این گونه از نظر خواص مانند گونه ولگاریس است.

بیشترین مواد مؤثر زرشک (از جمله آلکالوئیدها) در ریشه آن وجود دارد و داروهای مختلف زرشک را از این قسمت تهیه می‌کنند؛ بنابراین بیشترین تأثیر دارویی و درمانی این گیاه مربوط به ریشه آن است و میوه بعضی از این ترکیبات را در خود داشته و بیشتر مصرف خوراکی دارد.

در مورد میوه زرشک تحقیقات زیادی در حال انجام است و در آینده نه چندان دور مواد و خواص بیشتری از آن گزارش خواهد شد.