دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام علمی: angustifolia Lavandula
نام عمومی: Lavander
نام انگلیسی: Lavander
نام‌های عربی: لونده اصلیه، خزامی (Lavandah)
نام فرانسوی: vraie Lavande
نام آلمانی: Lavendel
نام‌های مترادف:Lavandula officinalis, Lavandula spica, Lavandula vulgaris, Lavandula vera
نام خانواده: Labiatae (نعنا)
بیشتربخوانید:
گیاه‌شناسی:
اسطوخودوس گیاهی است دائمی با بوته‌ای به ارتفاع تا حدود یک متر و ساقه‌هایی چهارگوش که در قسمت‌های پایین، چوبی می‌شوند. برگ‌های این گیاه باریک و نوک‌تیز هستند و به طور متقابل روی ساقه قرار می‌گیرند. گل‌های اسطوخودوس آبی مایل به بنفش، به صورت مجتمع در انتهای ساقه قرار دارند.
قسمت هوایی گیاه دارای بوی نافذی است که با له کردن برگ‌هادر بین انگشتان، بیشتر استشمام می‌شود. قسمت مورد استفاده گیاه، اندام‌های هوایی، به‌خصوص گل و برگ آن است. با اینکه این گیاه در بسیاری از نقاط جهان به حالت خودرو می‌روید، ولی چون اسانس آن مصرف زیادی در صنایع داروسازی و آرایشی – بهداشتی دارد، در سطوح وسیعی کشت می‌شود. در ایران نیز، کشت آن در بسیاری از پارک‌ها و مناطق سبز تهران، در سال‌های اخیر توسعه داده شده است. این محصول شامل قطعات خردشده از ساقه‌های چهارگوش، کمی سفید‌رنگ، برگ‌های منشعب دندانه‌دار، کاسبرگ و گلبرگ آبی متمایل به قرمز گیاه می‌باشد.
بیشتربخوانید:
تاریخچه:
اسطوخودوس در طب عامیانه، از دیرباز به عنوان ضداسپاسم، ضدنفخ، مدر و تقویت کننده عمومی مصرف می‌شده است. از عصاره گیاه برای درمان مشکلات متفاوتی نظیر: جوش (آکنه) و میگرن استفاده می‌شود. گرچه اسطوخودوس، تولید صفرا و جریان آن را درون روده افزایش می‌دهد، ولی مهم‌ترین استفاده آن درمان بیماری‌های صفراوی نیست. این گیاه در برخی از قسمت‌های اسپانیا، به طور گسترده به عنوان ضددیابت مصرف می‌شود؛ همچنین در برخی از فرآورده‌های گیاهی ضددیابت به کار می‌رود. برگ و گل تازه گیاه را برای درمان سردرد، روی پیشانی و به منظور مداوای دردهای روماتیسمی روی مفاصل می‌گذارند. برای معالجه سرماخوردگی گل‌های گیاه را بخور میدهند. زنان کشور شیلی، برای به جریان انداختن قاعدگی یا افزایش خونریزی، چای آن را می‌نوشند.
اسطوخودوس معمولاً به شکل دم‌کرده، جوشانده، یا روغن آن برای درمان درد عصب، به طور خوراکی یا موضعی استفاده می‌شود. امروزه روغن و عصاره گیاه، در رایحه‌های دارویی و لوازم آرایشی به کار می‌رود.
از آنجا که روغن سنبله اسطوخودوس ارزان است، در تولید صابون مصرف می‌شود؛ هر چند نسبت به روغن اصل اسطوخودوس کیفیت پایین‌تری دارد. اسانس اسطوخودوس و اسانس تقطیر و تصحیح‌شده (خالص) و اسانس سنبله اسطوخودوس در عطریات، تا غلظت 2/1 درصد به کار می‌رود. مقدار کمی از روغن گیاه (004/0 – 002/0 درصد) برای طعم غذا مصرف می‌شود.
چندمنظورگی اسطوخودوس در فرآورده‌های متنوع آن، از جمله رایحه عطرها، محصولات حمام، فرآورده‌های مراقبت از مو، صابون‌های بهداشتی، پاک‌کننده‌ها، فرمولاسیون موضعی، مشتقات سنتزی و اشکال تولیدی دیده می‌شود.
بیشتر بخوانید:
منشأ جغرافیایی:
این گیاه، بومی نواحی مدیترانه است و به مقدار زیاد در آنجا می‌روید. بیشترین میزان گیاه، از کشورهای فرانسه، یوگسلاوی، بلغارستان و اسپانیا به دیگر نقاط جهان صادر می‌گردد.
ترکیبات مهم:
سرشاخه‌های گلدار این گیاه دارای 3-1 درصد اسانس است؛ البته ترکیبات گونه و واریته‌های مختلف آن، ممکن است به کلی متفاوت باشد.
اسانس اسطوخودوس معمولاً، حاوی لینالول به میزان 35-20 درصد، لینالیل استات به میزان 55-30 درصد، اوسی من، کامفر و کاریوفیلن اکساید است. از دیگر ترکیبات گیاه، می‌توان تانن به میزان 10-5 درصد و کومارین، فلاونوئیدها و فیتواسترول‌ها را نام برد.
داروشناختی و اثرات مهم:
از اسطوخودوس به عنوان یک آرامبخش متوسط و بهبوددهنده مشکلات بدخوابی می‌توان استفاده کرد. همچنین این گیاه دارای خاصیت ضداضطراب و صفرا آور نیز هست. در منابع جدید، اثر ضددیابت برای آن نیز قائل شده‌اند.
در طب عامه، به عنوان ضداسپاسم، ضدنفخ، مقوی معده و ادرارآور استفاده می‌شود. از محلول دم‌کرده یا جوشانده گیاه، برای شست‌وشوی زخم‌ها نیز می‌توان استفاده کرد.
طریقه و میزان مصرف:
تهیه چای: روی حدود 2 گرم خردشده قسمت هوایی اسطوخودوس، یک استکان آب در حال جوش بر‌یزید، در ظرف را بسته و 15 دقیقه بگذارید بماند، سپس آن را صاف کرده و میل کنید.
داروهای گیاهی:
از گیاه یا عصاره آن در داروهای آرامبخش استفاده‌های زیادی به عمل می‌آید. تنتور، کرم، لوسیون، روغن ماساژ و محلول‌های تقویت مو از دیگر فرآورده‌های اسطوخودوس هستند.
نگهداری:
عصاره گیاه باید دور از نور و هوا و در شیشه‌های رنگی نگهداری شود و از نگهداری در ظروف پلاستیکی خودداری گردد.
بیشتر بخوانید:
عوارض جانبی:
در موارد بسیار معدود، ممکن است تماس گیاه با بدن ایجاد درماتیت پوستی کند. همچنین ممکن است اثر آرامبخش و خواب‌آوری داروهای CNS دپرسانت را در صورت مصرف هم‌زمان، افزایش دهد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضددرد، ضدآلزایمر، ضدآریتمی، ضدمیکروب، ضدتشنج، ضدالتهاب، ضدروماتیسم، ضدعفونی‌کننده، ضداسپاسم، حساسیت‌زا، ضدویروس، ضداضطراب، ضدنفخ، ضدافسردگی، ادرارآور، قاعده‌آور، کاهنده قندخون، خواب‌آور، هضم‌کننده، مقوی اعصاب، آرامبخش و مقوی معده.
نکات قابل توجه:
در نقاط مختلف دنیا به غیر از گونه مذکور از گونه‌های مختلف اسطوخودوس، استفاده دارویی به عمل می‌آید که مهم‌ترین آنها شامل موارد زیر است: Lavandula latifolia Lavandula stoeches Lavandula dentata Lavandula pubescens این‌گونه‌ها دارای اثرات مشابهی هستند.
بر اساس کتاب دکتر امین، گیاهی که در بازار سنتی ایران به نام اسطوخودوس معروف است، سرشاخه‌های گلدار گیاه menthoides Nepeta می‌باشد. این گیاه از خانواده نعنا و دارای اسانس معطری است که به عنوان آرامبخش، برطرف‌کننده دردهای معده و تب‌بر، استفاده می‌شود. این محصول را در بازار سنتی یا عطاری‌ها و بعضی از منابع به اشتباه مربوط به گیاه stoeches Lavandula می‌دانند؛ در حالی‌که این گیاه در ایران رویش ندارد.
جمع‌آوری گل‌ها باید در آخرین زمان گلدهی صورت گیرد. سرشاخه‌های گلدار به صورت دسته‌های کوچک بسته شده و در پاکت کاغذی خشک شوند تا گل‌های خشک‌شده درون پاکت بریزد.
در صورتی که تنتور اسطوخودوس موجود باشد، مصرف خوراکی 5 میلی‌لیتر هر بار تا دو بار در روز برای سردرد و افسردگی مفید است.
افزودن چند قطره اسانس اسطوخودوس به کرم بابونه و مخلوط کردن آنها برای اگزما مفید است. این کرم به صورت موضعی مصرف می‌شود.
روغن، جهت قفسه سینه: یک میلی‌لیتر از اسانس اسطوخودوس را با 5 قطره اسانس بابونه و 10 میلی‌لیتر روغن حامل، مانند روغن بادام یا روغن زیتون مخلوط کنید. این ترکیب برای تسکین آسم یا برونشیت با مالیدن روی قفسه سینه بسیار مؤثر است.
روغن ماساژ: یک میلی‌لیتر از اسانس را در 25 میلی‌لیتر روغن بادام یا روغن زیتون حل کرده و برای تسکین دردهای دست و پا و گردن روی موضع ماساژ دهید. این ترکیب برای جلوگیری از آفتاب‌سوختگی روی سطح بدن نیز مفید است.
بر اساس پژوهش‌هایی که سال 1378 توسط صالحی سورمقی و همکاران در دانشکده داروسازی تهران روی اسانس اسطوخودوس (که به طور وسیع در شهر تهران در میادین، پارک‌ها و مناطق مسکونی کشت شده است) انجام شد، مهم‌ترین اجسام آن شامل Limonene به میزان 28 درصد، Phellandrene β به میزان 5/3درصد، Cineol 8 و 1 به میزان 35درصد، Linalool به میزان 5/1 درصد، Camphor به میزان 5/12 درصد، Borneol به میزان 5/28 درصد و Cadinol Delta به میزان 2 درصد بود. میزان اسانس به دست‌آمده از گیاه تازه که در اردیبهشت‌ماه برداشت شد، 8/1 درصد بودکه نشان‌دهنده کمیت و کیفیت مطلوب این اسانس در مقایسه با دیگر نقاط جهان است.
بیشتر بخوانید:
