به قلم : دکتر محمدحسین صالحی سورمقی ؛ متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
گیاه‌شناسی:
افدرا گیاهی است، بوته‌ای به ارتفاع حداکثر تا 1 متر که ساقه آن بندبند (در طول ساقه دارای گره‌های متعددی است) و به رنگ سبز مات است. اصولاً گیاهان افدرا به صورت بوته و گاه درختچه هستند و بی‌برگ به نظر می‌رسند، زیرا برگ‌های بسیار کوچک و فلس‌مانند دارند. این برگ‌ها در محل بندها قرار گرفته‌اند و به همین دلیل گیاه به شکل بوته خشک به نظر می‌رسد. این گیاهان دوپایه هستند و گل‌های نر و ماده آن جدا از هم قرار دارند. ساقه آنها چوبی است و مزه گس تلخ دارند که به خاطر آلکالوئید موجود در آن می‌باشد. افدراها در آمریکای شمالی، جنوبی و نقاطی از آسیا رشد می‌کنند. در ایران چندین گونه افدرا وجود دارد که بیشتر در مناطق کم‌آب و کوهستان‌های خشک و کویری پراکنده‌اند.
نام فارسی: ریش بز، ارمک، افدرا
نام علمی: Ephedra sinica
نام عمومی: Ma-huang، Sea grape
نام انگلیسی: Sand cherry
نام عربی: علد
نام فرانسوی: Ephedre
نام آلمانی: Gewohnliches meertaubchen
نام خانواده:Gnetaceae) Ephedraceae)
بیشتربخوانید:
تاریخچه:
افدرا از زمان‌های قدیم به عنوان محرک و برای درمان بیماری‌های نایژه‌ای (برونشی) مصرف می‌شده است. این گیاه ظاهرا بیش از 5000 سال پیش توسط چینی‌ها برای درمان آسم به کار می‌رفت. از افدرا در طب مشرق زمین برای درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شده است، از جمله: سرماخوردگی، آنفلوآنزا، تب، تب و لرز، سردرد، ورم، عدم تعریق، گرفتگی بینی، درد مفاصل و استخوان، سرفه و خس‌خس صدا.
امروزه افدرا در ساخت فرآورده‌های گیاهی برای درمان علائم سرماخوردگی و کارکرد دستگاه تنفسی همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است. البته کاربرد فرآورده‌های استاندارد افدرین و پزدوافدرین در اکثر کشورهای پیشرفته جایگزین مصرف دارویی گیاه خام شده است.
از گونه‌های آمریکای شمالی این گیاه که بدون آلکالوئید هستند، نوشابه‌های نیروبخش و غیرمحرک تولید می‌شود و این گونه‌ها برای درمان بیماری‌های مقاربتی نیز کاربرد دارد. میوه برخی از گونه‌های این گیاه خوراکی است و در پاکستان خاکستر افدرا اینترمدیا به تنباکوی جویدنی اضافه می‌شود.
بیشتربخوانید:
ترکیبات مهم:
با مطالعات زیادی که به‌خصوص در قرن بیستم انجام گرفت، ماده‌ای به نام افدرین از این گیاه استخراج شد. افدرین جداشده از گیاه اثر چپگرد دارد، ولی افدرین مصنوعی مخلوطی از چپگرد و راست‌‌گرد است. میزان آلکالوئیدهای گیاه افدرا از 5/0 تا 5/2 درصد متغیر است که حدود 30 تا 90 درصد آن (بسته به گونه گیاه) افدرین می‌باشد.
ترکیب پزدوافدرین یا ایزوافدرین در بعضی از گونه‌ها شناسایی و جدا شده است.
انواع گیاهان تجارتی افدرا به صورت خشک، نباید کمتر از 25/1 درصد افدرین داشته باشند. ساقه‌های توخالی چوبی مقدار کمی آلکالوئید دارند و ریشه و میوه‌ها تقریباً بدون آلکالوئید هستند. این گیاه همچنین حاوی مقدار زیادی تانن است که به همین دلیل مزه گس دارد. بر اساس گزارش‌های موجود، بیشتر گونه‌های آمریکای شمالی حاوی آلکالوئیدهای فعال نیستند و اثرات دارویی ندارند؛ مثلاً افدراگونه نوادن‌سیس که به چای مورمون شهرت دارد، از گونه‌هایی است که فاقد آلکالوئیدهای شبیه افدرین است. همین گیاه با نام محلی چای اسکاو یا چای بیابان مشهور است. بحث‌های زیادی در مورد وجود آلکالوئید در این گیاه مطرح است، ولی دلایل و مستنداتی وجود دارد که نشان می‌دهد فاقد آلکالوئید می‌باشد.
بیشتربخوانید:
داروشناختی و اثرات مهم:
افدرین و آلکالوئیدهای وابسته محرک سیستم اعصاب مرکزی هستند. افدرین از سه طریق خوراکی، تزریقی و یا چشمی قابل جذب و فعال است. این ماده قلب را تحریک کرده و فشار خون را بالا می‌برد. همچنین، بازکننده برونش‌هاست. یکی از اثرات مهم آن مُدر (ادرارآور) بودن است. افدرین رحم را نیز تحریک می‌کند؛ همچنین چون بازکننده عروق محیطی است، می‌تواند از احتقان بافت‌های مخاطی جلوگیری کند.
پزدوافدرین در مقایسه با افدرین قلب را کمتر تحریک می‌کند، ولی خاصیت ادرارآوری آن قوی‌تر است. چای تهیه‌شده از این گیاه به علت وجود تانن باعث یبوست می‌شود. مطالعات نشان داده قسمت هوایی افدرا (که در چین مائو نامیده می‌شود) در کاهش قند خون مؤثر است؛ همچنین خاصیت ضد تورم دارد که احتمالاً به علت (+) پزدوافدرین و افدروکسان (که جسم قوی‌تری است) می‌باشد.
افدرا از قدیم در مواقع سرماخوردگی استفاده می‌شده، زیرا تنفس را راحت‌تر می‌کند و در تسکین سردرد مؤثر است. گاه این گیاه، برعکس خاصیت اصلی خود، باعث کاهش فشار خون می‌شود.
طریقه و میزان مصرف:
گیاه خشک: پودر آن را می‌توان روزانه سه نوبت و هر نوبت بین 1 تا 4 گرم به صورت دم‌کرده مصرف کرد که این میزان معادل 15 تا 30 میلی‌گرم مجموع آلکالوئیدها در هر نوبت و معادل 120 میلی‌گرم در هر سه نوبت است.
به صورت تنتور: 1 تا 4 میلی‌لیتر در هر نوبت و حداکثر سه نوبت در روز مصرف شود.
فرآورده‌های صنعتی این گیاه نیز به صورت قرص و دراژه‌های مختلف وجود دارد که باید طبق راهنمای دارو (برای کودکان یا بزرگسالان) مصرف شود. میزان مصرف گیاه یا فرآورده‌های آن نباید از معادل 300 میلی‌گرم مجموع آلکالوئیدها در روز بیشتر باشد.
کودکان: مصرف داروهای افدرا در کودکان زیر شش سال توصیه نمی‌شود. در کودکان بالای شش سال به ازای هر کیلو وزن بدن می‌توان تا 5/0 میلی‌گرم مجموع آلکالوئیدها را مصرف کرد؛ مثلاً یک کودک با وزن 20 کیلوگرم می‌تواند روزانه تا معادل 10 میلی‌گرم از مجموع آلکالوئیدهای گیاه افدرا (افدرین و مشابهات آن) را مصرف کند.
به طور متوسط هر 1 گرم پودر افدرا حاوی 10 میلی‌گرم مجموع آلکالوئیدهای افدرین و مشتقات و مشابهات آن است.
بیشتر بخوانید:
سمیت و عوارض جانبی:
مصرف مقدار زیاد افدرا باعث مشکلات عصبی، سردرد، بدخوابی، گیجی، تپش قلب، قرمزی پوست، استفراغ، اضطراب و بیقراری و عوارض پوستی می‌شود. افرادی که دیابت و فشار خون دارند، باید در مصرف آن احتیاط کنند.
مصرف مقدار زیاد افدرا گونه آلتی‌سیما ممکن است اثرات موتاژنی بر جای گذارد. این موضوع در حیوانات به اثبات رسیده است. همچنین مصرف زیاد آن ممکن است باعث مسمومیت‌های روحی – روانی شود.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضد درد، ضد آلرژی، ضد باکتری، ضد ادم (ضدخیز)، ضد حساسیت (آنتی‌هیستامین)، ضد التهاب، ضد سرفه، ضد ویروس، قابض، بازکننده برونش‌ها، تقویت‌کننده قلب، محرک، تشنج‌آور، ضد احتقان، معرق، ادرارآور، خلط‌آور، افزایش‌دهنده فشار خون، محرک سیستم ایمنی بدن، گشادکننده مردمک چشم، سمپاتومی میتک و گشادکننده عروق.
نکات قابل توجه:
میزان مواد مؤثر هر گیاه با شرایط و منطقه جغرافیایی و آب و هوایی کشت آن ارتباط مستقیمی دارد؛ بنابراین میزان مواد مؤثر ذ کرشده در گیاه میانگین آن می‌باشد.
چون سالیان درازی است که از قسمت هوایی افدرا داروهایی به شکل قرص، شربت، قطره و آمپول تهیه می‌گردد، لذا توصیه می‌شود به جای خود گیاه از فرآورده‌های صنعتی آن استفاده شود تا اثرات درمانی مطمئن‌تری داشته باشد.
گیاه افدرا به نام‌های «هوم» یا «سوم» یا «سوما»، به‌خصوص در هندوستان، مشهور است و از گیاهانی است که بشر از گذشته با آن آشناست. این گیاه در طب آیورودا (در هندوستان) از اهمیت زیادی برخوردار است.
افدرا برای زرتشتیان گیاه مقدسی است و در کتاب اوستا به نام هوم از آن یاد شده است.
با توجه به خواص گیاه افدرا و کاربردهای وسیع آن، وجود گیاه در نواحی مختلف ایران و توضیح آن در کتاب زرتشت پیغمبر ایرانی و تحقیقاتی که توسط همکاران دانشمند ایرانی صورت گرفته است احتمال می‌رود قبل از کشور چین افدرا در ایران مورد استفاده دارویی بوده است.