در حالی که ایران غنی‌‌سازی 60 درصد را در سایت فردو آغاز کرده و ضربالاجل برگزاری نشست فنی در ماه نوامبر نیز به پایان رسیده، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اکنون در وضعیت مبهمی در قبال مساله ایران قرار گرفته است. تا جایی که گروسی در اظهاراتی هم نسبت به غنی‌‌سازی 60 درصدی اورانیوم ابراز نگرانی کرد و هم از بازگشت طرفین به مسیر مذاکرات سخن گفت. به گزارش «ایسنا»، به نقل از رویترز، رافائل گروسی روز جمعه در اظهاراتی گفت: «ما با ایران بر سر تعهداتش به آژانس اتمی چشم در چشم نیستیم. ما باید روابطمان را به مسیر خود بازگردانیم.» وی که در کنفرانسی در رم صحبت می‌کرد عنوان کرد که «همچنان امیدوار است» تهران توضیحاتی درباره پیدایش ذرات اورانیوم در سه سایت اعلام‌نشده ارائه دهد. در قطعنامه‌های صادر شده در شورای حکام علیه ایران نیز از ایران خواسته شده است که درباره سه مکان اعلام نشده با آژانس همکاری کند.
گروسی درباره گفت‌وگو با تهران تاکید کرد: «به نظر می‌‌رسد که این گفت‌وگوها در حال حاضر شتاب لازم را نداشته باشد.» مدیرکل آژانس اتمی در ادامه درباره اعلامیه ایران درباره غنی‌‌سازی 60 درصدی اورانیوم در سایت هسته‌‌ای فردو ابراز نگرانی کرد. گروسی همچنین با اشاره به اینکه «ایران به اطلاع ما رساند که قصد سه برابر کردن غنی‌‌سازی 60 درصدی اورانیوم را دارد و این معمولی نیست»، ادامه داد: «این مساله با عواقبی همراه است. این به ایران مخزنی از مواد هسته‌‌ای می‌دهد که نمی‌توان نادیده گرفت که ممکن است استفاده دیگری داشته باشند. ما باید به آنجا برویم و راستی‌آزمایی انجام دهیم.» هفته گذشته و پس از آغاز فعالیت‌‌های جدید ایران نیز گروسی بار دیگر ضمن ابراز نگرانی در پاسخ به اینکه آیا در رابطه با ایران به نقطه بی‌‌‌‌‌‌‌‌بازگشت رسیده است یا نه تاکید کرد: «نه هنوز به آن نقطه نرسیده‌‌‌‌‌‌‌‌ایم. اما باید سخت تلاش کنیم تا به آنجا نرسیم.»
نشستی که برگزار نشد
در آخرین قطعنامه‌‌ای که در تاریخ 26 آبان ماه به پیشنهاد آمریکا و تروئیکای اروپایی علیه ایران تصویب شد از تهران خواسته شده بود که تا پایان ماه نوامبر نشستی با آژانس داشته باشد. در یکی از بندهای مهم این قطعنامه با اشاره به آخرین گزارش مدیرکل آژانس و مذاکراتی که بین ایران و آژانس در سپتامبر 2022 و 7 نوامبر 2022 انجام شده و با تاکید بر انتظار و مطالبه مدیرکل درباره برگزاری یک نشست فنی در تهران قبل از پایان نوامبر 2022 آمده است که ایران باید همکاری‌‌‌‌های موثر خود را که شامل توضیحات معتبر فنی در ارتباط با موضوعاتی شامل دسترسی به محل‌‌‌‌ها، مواد هسته‌‌ای و برداشتن نمونه‌های مورد نیاز در سه سایت گفته شده است، انجام دهد.
همچنین بعد از دیدار دوشنبه چهارم مهر ماه رافائل گروسی، مدیرکل آژانس اتمی و محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در وین این گمانه مطرح شد که احتمالا ایران و آژانس بعد از برگزاری انتخابات میان‌‌دوره‌‌ای کنگره در آمریکا درباره مسائل مورد اختلاف به یک جمع‌‌بندی خواهند رسید. درواقع برخی کارشناسان معتقد بودند که مساله بسته شدن پرونده ایران در آژانس باید همزمان با دستیابی به توافق پیش برود. یعنی ایران و آژانس باید مذاکرات‌‌‌‌شان را ادامه دهند و پس از برگزاری انتخابات آمریکا در ماه نوامبر این پرونده در صورت آمادگی طرفین به سرانجام برسد. تا چندی پیش این مساله مطرح بود که در ماه نوامبر، اگر ایران و آمریکا آمادگی توافق داشته باشند، اختلافات ایران و آژانس نیز در مسیر حل و فصل قرار خواهد گرفت.
اما ضربالاجل ماه نوامبر تمام شد و نه تنها خبری از حل اختلافات ایران و آژانس نیست بلکه تنش‌‌ها بین طرفین بیش از گذشته شده است. به بیان دیگر پس از آنکه شورای حکام سومین قطعنامه علیه ایران بعد از امضای برجام را در نشست ماه نوامبر تصویب کرد بار دیگر ایران نیز افزایش فعالیت‌‌های هسته‌‌ای را در دستور کار قرار داد. یعنی هم غنی‌‌سازی 60درصدی را در تاسیسات حساس و استراتژیک فردو آغاز و به این وسیله حاشیه امنی برای ذخایر خود ایجاد کرد و هم بر حجم و میزان ذخایر خود افزود. با این حال واکنش تهران به قطعنامه آژانس به همین‌‌جا ختم نشد؛ در دومین اقدام در واکنش به قطعنامه مذکور نیز ایران دو آبشار دیگر IR-2m و IR-4 را در سایت نطنز بازبینی و گازدهی کرد و دو آبشار دیگر از این ماشین‌‌‌‌‌‌‌‌ها برای گازدهی آماده شده است. تهران می‌گوید که آژانس نگاهی سیاسی به مساله ایران دارد و با صدور قطعنامه در قبال ایران راه به جایی نمی‌‌برد.
دو نگاه به همکاری با آژانس
همانطور که نگاه ایران به همکاری با آژانس با نگاه غرب تفاوت دارد؛ نگاه تهران، غرب و آژانس نیز نسبت به حل مسائل پادمانی با یکدیگر متفاوت است؛ ایران خواهان آن است پرونده مسائل پادمانی قبل از روز صفر، یعنی روز اجرای برجام بسته شود. الگویی که ایران به دنبال عملیاتی شدن آن است، شبیه مدلی است که ایران و کشورهای 1+4در وین در اسفند 1400 داشتند. اما الگوی غرب و آژانس به این صورت است که اگر ایران همکاری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و اقدامات مقتضی را درباره سه مکان ادعایی با آژانس داشته باشد، غربیها در روز بازاجرا یعنی 120روز پس از روز صفر (آغاز اجرای برجام) پرونده ایران را در شورای حکام ببندند.
برجام طبق پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نویس 35صفحه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای جوزپ بورل قرار است در چهار مرحله اجرایی شود؛ این مراحل عبارتند از: «روز صفر، روز تایید، روز اجرای مجدد و روز تکمیل.» البته این مدل به دلیل بی‌‌اعتمادی به غرب مدنظر ایران نیست. حال این پرسش مطرح است که آیا در چنین شرایطی ایران حاضر به همکاری با آژانس خواهد شد یا می‌خواهد ابتدا مذاکرات هسته‌‌ای در ریل قرار بگیرد و سپس با آژانس وارد تعامل شود؟ همچنین اگر تهران با آژانس وارد گفت‌وگو نشود، آیا روابط دو طرف در مسیر بحرانی‌‌تر شدن قرار خواهد گرفت؟
روابط سیاسی ایران و آژانس
حشمت‌الله فلاحتپیشه، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی در پاسخ به روزنامه «دنیای اقتصاد» توضیح داد که آژانس در رابطه با ایران دو جایگاه دارد؛ نخست درباره مناسبات مربوط به انپیتی و دیگری رژیم خاصی که امروز فقط بین ایران و آژانس برقرار است و به جایگاه سیاسی آژانس بازمی‌‌گردد. به گفته فلاحتپیشه، ایران مانند هر کشور دیگری که عضو انپیتی است مناسباتی با آژانس در بحث‌های پادمانی دارد که همچنان پابرجاست و ربطی هم به برجام ندارد. وی درباره رابطه دوم ایران و آژانس نیز گفت: «درواقع بین ایران و آژانس یک رژیم خاص برقرار است که پیش‌تر فقط برخی از کشورها مانند عراق دوره صدام و لیبی این رابطه را تجربه کرده‌‌اند.»
این کارشناس تاکید کرد: «این نوع رابطه به تعریف سیاسی جایگاه آژانس مربوط می‌شود؛ در این خصوص ایران، اروپا و آمریکا قبول کردند که بر سر تعهدات فراانپیتی و تحریم‌ها به صورت متقابل همکاری کنند و آژانس نیز ناظر باشد.» وی افزود: «به بیان دیگر دو طرف در زمان اجرای برجام قبول کردند که ایران برخی تعهدات فرا انپیتی را بپذیرد و آمریکا هم در مقابل تحریم‌ها را بردارد. این کارکرد آژانس بر خلاف مورد نخست که حقوقی است کاملا سیاسی است.» فلاحتپیشه درباره درخواست گروسی برای همکاری ایران با آژانس نیز گفت: «اگر بحث گروسی مربوط به قسمت نخست یعنی مسائل مرتبط با انپیتی باشد، ایران با آژانس در بحث حقوقی اختلافی ندارد اما وقتی به قسمت دوم مربوط می‌شود آن زمان خواسته‌های حقوقی گروسی بدون امر سیاسی جایگاهی ندارد.» وی اضافه کرد: «زیرا در قسمت دوم برای آژانس این جایگاه تعریف شده که ایران تعهدات فراانپیتی را انجام دهد و آژانس تایید کند و در مقابل آمریکا تحریم‌ها را بردارد. در این سازوکار سیاسی، گروسی نمی‌تواند خواسته‌های فرا انپیتی از ایران داشته باشد.»
آمریکا نگران پیشرفت هسته‌‌ای ایران است
فلاحتپیشه در بخش دیگری از صحبت‌هایش به رویکرد غرب به مساله ایران اشاره کرد و گفت: «غرب در مقاطع مختلف تلاش کرده که از هر موضوعی برای کاهش توان چانه‌زنی ایران در مذاکرات استفاده کند. لذا زمانی که اتفاقاتی شکل می‌گیرد که به زعم آمریکا، ایران ضعیف می‌شود آنها روند سیاسی یعنی مذاکرات را کند می‌کنند.» وی افزود: «اکنون نیز به دلیل بحث نا‌‌آرامی‌‌ها در ایران و این ذهنیت غرب که ایران ضعیف خواهد شد، آنها از یک سو مذاکرات را متوقف کرده‌‌اند و از سوی دیگر از آژانس می‌خواهند که جلوی پیشرفت هسته‌‌ای ایران را به نحوی بگیرد.»
به گفته این نماینده پیشین، این در حالی است که در این شرایط گروسی نمی‌تواند ادعای نظارت داشته باشد. وی توضیح داد: «هر زمان آنها یعنی کشورهای غربی از آژانس استفاده سیاسی کرده‌‌اند ایران نیز در حوزه فنی گام برداشته است. لذا آمریکا می‌خواهد آژانس بر ایران نظارت داشته باشد تا توان ایران در حوزه هسته‌‌ای تقویت نشود.» رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی تاکید کرد که طبیعی است در این فضا، ایران نپذیرد با آژانس وارد گفت‌وگو شود. فلاحتپیشه در نهایت گفت: «آژانس می‌خواهد بر اساس برجام، ایران سوخت 60 درصد تولید نکند؛ ولی چون غربیها تعهدات خود را انجام نداده‌‌اند یعنی نه تنها تحریم‌ها را لغو نکردند بلکه افزایش هم دادند، ایران نیز نمی‌خواهد گامی در این راستا بردارد.»
