۶ اصل در روزه داری

دکتر غلامرضا کردافشاری،‌ دکتر محمود خدادوست، دکتر حوریه محمدی کناری، دکتر مریم مقیمی

 

از دیدگاه طب سنتی رعایت 6 اصل برای حفظ سلامت و جلوگیری از بروز بیماری‌ها لازم است که به آن سته ضروریه (شش اصل ضروری حیات) می‌گویند و عبارتند از:

1- هوا

2- خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها

3- حرکت و سکون بدنی (ورزش)

4- اعراض نفسانی (وضعیت روانی)

5- خواب و بیداری

6- استفراغ و احتباس

در ماه رمضان تغییراتی در بعضی از این امور ایجاد می‌شود که عدم هدایت آن به سمت و سوی صحیح ممکن است باعث ایجاد مشکل برای روزه‌داران شود.

هوا

یکی از مهم‌ترین اجزای محیط زیست انسان، هوای پیرامون اوست. نیاز مداوم و بدون وقفه انسان و موجودات زنده به هوا و تأثیر هوا در سلامت و بیماری انسان توجه جدی آدمی را به سلامت هوا می‌طلبد.

امروزه وضعیت آ‌لودگی هوا به خصوص در شهرهای بزرگ و تراکم جمعیت در محیط‌های بسته بدون تهویه کافی، زندگی بسیاری از افراد جامعه را به مخاطره انداخته است.

استفاده از این هوای آلوده افراد را دچار مسمومیت تدریجی می‌کند که تأثیر سوء بر روی تمام اندام‌های بدن دارد.

عوارض این مسمومیت دامنگیر تمام افراد جامعه از جمله روزه‌داران می‌شود و علاوه بر کاهش قوای بدن، ممکن است سلامت را طوری تحت تأثیر قرار دهد که افراد را از روزه‌ گرفت باز دارد.

به علاوه از نظر شرعی نیز استنشاق بخارات و دودهای غلیظ جزء مبطلات روزه است.

بنابراین بهتر است روزه‌داران در مواقع غیرضروری در مناطقی که درصد بالای آلودگی هوا وجود دارد، حضور نیافته و از منزل خارج نشوند.

* ویتامین A: در خیار، کره، کرفس، کدو حلوایی، گوجه فرنگی، هویج، تره‌، پیازچه، نخودفرنگی، اسفناج، جعفری، نعنا، نارنگی، آلبالو و... وجود دارد.

* ویتامین E: در آجیل و روغن‌های گیاهی مثل روغن جوانه گندم، سویا، بادام، گردو، فندق، ذرت، دانه کتان و زیتون وجود دارد.

* ویتامین C: در مرکبات، توت‌فرنگی، تره، شوید، اسفناج، جعفری، نعناع، کلم و... وجود دارد.

* استفاده از ویتامین‌ها در رژیم غذایی برای پیشگیری از سرطان‌های ناشی از آلودگی هوا مفید است.

* سلنیوم: در غلات با پوست مثل نان سبوس‌دار گندم یا جو دوسر، گوشت مرغ، بوقلمون و ماهی وجود دارد و به عنوان سپری برای سلول‌های ریه در برابر آثار سوء آلودگی هوا محسوب می‌شود.

* کلسیم: در لبنیات، پسته، بادام، انجیر خشک، کشمش، لوبیا سبز، تره، شوید، لپه، اسفناج، نعنا، جعفری، ریحان و... وجود دارد و مصرف آن موجب کاهش جذب فلزات سمی موجود در آلاینده‌های هوا می‌شود.

* منیزیوم: در غلات و سبزی جات موجود است و در بهبود تنفس تأثیر دارد.

* آلفالیپوییک اسید: در اسفناج و کلم موجود بوده و رادیکال‌های آزاد موجود در محیط را خنثی می‌کند.

* آنزیم Q10: در گوشت ماهی، گوشت پرندگان، بادام زمینی و اسفناج یافت می‌شود و در افزایش جذب اکسیژن و خنثی کردن اثرات مواد آلرژی‌زا نقش دارد.

خوردن و آشامیدن

یکی از مهم‌ترین تغییرات، توقف خوردن و آشامیدن در طول ساعات روز در ماه رمضان است.

البته بدن انسان طی روزهای اول این ماه به تدریج با این امتناع از خوردن و آشامیدن که بسته به قرار گرفتن این ماه در فصول مختلف بین 17-11 ساعت طول می‌کشد، تطابق پیدا می‌کند و دستگاه‌ها و اعضای بدن با این شرایط کنار آمده و ثبات محیط داخلی بدن را حفظ می‌کنند.

این مساله در طب جدید «هموستاز» نامیده می‌شود که از دیدگاه طب سنتی بخشی از وظایف طبیعت مدبره بدن انسان است. برخی از تغییرات ایجاد شده در بدن در طول ماه رمضان به این شرح است:

1- کاهش میزان متابولیسم (سوخت و ساز) بدن

2- در طول روزه‌داری گلوکز خون در ساعات اولیه روز کاهش می‌یابد سپس با افزایش تبدیل گلیکوژن کبد و عضلات به گلوکز، به سطح طبیعی باز می‌گردد.

3- کاهش ساخت گلیکوژن در کبد و افزایش میزان AMP حلقوی در کبد.

4- افزایش بعضی از اسیدآمینه‌های آزاد در خون بخصوص آلانین، گلوتامین و گلیسین.

5- افزایش اسیدهای چرب آزاد در خون

6- کاهش ملایم کلسیم و فسفر

7- کاهش تصفیه کلیوی و در نتیجه افزایش اندک اسید اوریک و بیلی‌روبین

8- افزایش اکسیداسیون چربی و کاهش اکسیداسیون کربوهیدرات‌ها

9- افزایش اندک در کراتینین، پتاسیم، منیزیوم و حجم پلاکت‌ها

10- افزایش HDL - 30 درصد، عدم تغییر کلسترول تام، LDL و VLDL و افزایش آپولیپوپروتئین و...

اما در ساعات محدود بین افطار و سحر باید زمان و نوع غذاهای مصرفی طوری تنظیم شود که بدن را در راستای حفظ شرایط پایدار خود کمک نماید.

به طور کلی براساس مبانی طب سنتی انسان، حیوان، گیاه و جمادات همه از چهار عنصر یا رکن اصلی تشکیل شده‌اند که عبارتند از آتش، هوا، آب و خاک. هر یک از این ارکان دارای کیفیتی هستند.

آتش، گرم و خشک، هوا، گرم و تر، آب، سر و تر و خاک سرد و خشک است. از تأثیر این چهار رکن وکیفیات آن‌ها بر روی هم کیفیتی جدید حاصل می‌شود که به آن مزاج می‌گویند.

افراد می‌توانند برای کسب اطلاعات بیشتر درباره مزاج خود به طب سنتی مراجعه کنند و مواد غذایی مناسب با مزاج خود را مصرف نمایند.

مزاج دارای طیف گسترده‌ای در میان انسان‌هاست تا جایی که می‌توان گفت که هیچ دو شخصی، دقیقاً یکسان نیستند و هر یک خصوصیات، مختص به خود را دارند.

3- حرکت و سکون بدنی (ورزش)

در طب سنتی ورزش از لوازم مهم حفظ تندرستی و یکی از روش‌های پیشبرد درمان بیماری‌ها محسوب می‌شود همانطور که می‌دانیم بقاء بدن بدون غذا محال است و غذایی که تمام اجزای آن جزء بافت‌ای بدن شود وجود ندارد، بلکه همواره فضولاتی پس از هضم غذا باقی می‌مانند که به روش‌های مختلف از طریق ادرار، مدفوع، عرق و.... از بدن دفع می‌گردند.

اما با وجود این دفع، همواره مقدار کمی از این فضولات در بدن باقی می‌مانند که طبیعت بدن به علت کم بودن آنها متوجه دفع‌شان نمی‌شود.

اگر این فضولات به مرور زمان روی هم انباشته شوند به تدریج مقدارشان زیاد شده و به بدن آسیب می‌رسانند. بنابراین راه دیگری برای دفع آنها باید وجود داشته باشد که آن راه همان حرکت یا ورزش است حرکت باعث ایجاد گرمی و حرارت در بدن شده و این گرما، فضولات را گداخته و از طریق عرق از بدن دفع می‌نماید.

به همین خاطر است که فرد به دنبال یک ورزش متعادل، احساس سبکی و نشاط می‌کند و اشتها و قوه‌ هاضمه او تقویت می‌شود.

همچنین حرکت و ورزش مناسب باعث تحلیل رطوبت‌های زاید موجود در عضلات و اعصاب شده و آنها را تقویت می‌کند و از بروز بیماری‌هایی که در اثر ازدیاد رطوبت ممکن است در آنها رخ دهد جلوگیری می‌نماید.

ورزش باید به حدا اعتدال باشد زیرا حرکت بیش از حد مواد مورد نیاز بدن را نیز به همراه فضولات به تحلیل برده و بدن را لاغر و خشک می‌نماید.

ورزش معتدل ورزشی است که رنگ چهره را مایل به سرخی گرداند و فرد شروع به نفس نفس زدن و عرق کردن کند و هر وقت تنفس و تعریق زیاد شد باید ورزش را به تدریج قطع نماید. زمان ورزش باید با زمان غذا خوردن تنظیم شود.

ورزش در حالت گرسنگی جایز نیست چرا که بدن در این حالت به غذا محتاج است و ورزش همان مواد کمی را هم که بدن در این حالت از آن تغذیه می‌کند به تحلیل می‌برد.

بلافاصله پس از صرف غذا نیز نباید ورزش کرد زیرا هنوز در این حالت از آن تغذیه می‌کند به تحلیل می‌برد.

بلافاصله پس از صرف غذا نیز نباید ورزش کرد زیرا هنوز هضم غذا کامل نشده و ورود غذای هضم نشده به اعضا به بدن زیان می‌رساند. (7،9 و 15) در ماه رمضان نیز ورزش کردن به خصوص در کسانی که عادت به انجام آن دارند، نباید قطع گردد.

در سال 1999 مطالعه‌ای در کویت انجام شد که در آن وضعیت بدنی روزه‌داران با فعالیت بدنی و بدون حرکت در طول ماه رمضان با هم مقایسه گردید.

در این مطالعه مشخص شد که تعادل مایعات داخل بدن عملکرد قلبی و میزان آهن و پلاکت خون در گروه فعال نسبت به گروه بدون فعالیت در وضعیت بهتری قرار دارد بدون آنکه کاهشی در انرژی این گروه ایجاد شود.

البته زمان انجام ورزش باید بین وعده افطار و سحر و با فاصله مناسب از غذا باشد و ورزش‌های سخت و طاقت‌فرسا در این ماه توصیه نمی‌شود.

در مورد ورزشکاران و کسانی هم که ورزش‌های حرفه‌ای انجام می‌دهند. زمان ورزش باید بین وعده افطار و سحر و پس از مصرف غذای با کالری مناسب انجام شود.

در ضمن با توجه به تغییر الگوی خواب در ماه رمضان، مربیان و دست‌اندرکاران ورزش‌های حرفه‌ای باید به تنظیم زمان خواب ورزشکاران و تداخل آن با تمرینات ورزشی و اعمال ماه رمضان توجه ویژه داشته باشند زیرا خواب ناکافی باعث افت انرژی و عملکرد ورزشکاران می‌شود.

 تحقیق و بررسی پاسخ آن را دریافت و اندکی همت می‌خواهد و تلاش.

اعراض نفسانی (وضعیت روانی)

اعراض نفسانی یا وضعیت روحی روانی فرد تأثیر قابل توجهی در بیماری و سلامت او دارد چرا که این حالات از نفس صادر می‌شوند و نفس همچون فرمان‌روایی از ارواح و قوای بدن را تحت سلطه خود دارد و نفس طاهر جسمی متعالی و رو به رشد می‌پرورد.

روزه‌داری، باعث تکامل جسم و روان می‌شود و روزه رمضان می‌تواند تاثیرات شگرفی در سلامت فرد داشته باشد و اعمال و رفتار غیرعادی را کاهش دهد.

همچنین روزه منافع معنوی، روحی و اجتماعی فراوانی دارد. روزه‌داری اسلامی با تقویت شکیبایی، بخشش، خودآگاهی متعالی و تجربیات معنوی قادر است هوش معنوی و شادکامی روزه‌داران را افزایش دهد.

بنابراین مسلمانان در ماه رمضان شادتر بوده و استرس کم‌تری دارند. روزه در واقع یک نوع تسکین و تسلی روحی در افراد به وجود آورده و این دیانت و تقوا یک رضایت درونی به آنها می‌دهد که تا حدی تمایلات دنیوی و اضطراب را در آنها کاهش می‌دهد.

مطالعات متعدد تأثیر مثبت روزه‌داری بر بهبود وضعیت روانی افراد را به اثبات رسانده‌اند.

خواب و بیداری

از منظر طب جدید خواب به صورت حالتی از عدم هوشیاری توصیف می‌شود که بتوان با تحریکات حسی یا دیگر تحریکات فرد را از این حالت خارج کرد.

خواب دو نوع اثر عمده فیزیولوژیک ایجاد می‌کند. اول اینکه روی خود دستگاه عصبی اثر می‌کند و دوم اینکه روی سایر دستگاههای عملکردی بدن تأثیر می‌گذارد.

به نظر می‌رسد اثرات مربوط به دستگاه عصبی بسیار پر اهمیت‌تر ‌باشند و در واقع می‌توان چنین بیان کرد که ارزش اصلی خواب برقراری دوباره تعادل میان مراکز عصبی است بی‌خوابی نیز مطمئناً عملکرد دستگاه عصبی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

بیداری طولانی مدت غالباً با اختلال پیش رونده اعمال فکری همراه است و حتی گاهی ممکن است موجب فعالیت‌های رفتاری غیر طبیعی شود.

در ماه رمضان تغییراتی در زمان خواب و بیداری افراد ایجاد می‌شود. از دیدگاه طب جدید در این ماه به علت مصرف غذا در شب و افزایش درجه حرارت بدن، قسمت تنظیم کننده زمان خواب و بیداری در مغز دچار تغییر می‌شود موارد دیگری نیز از قبیل دیر شروع به کار کردن صبحگاهی باز بودن مراکز خرید تا دیر وقت و نمایش‌های تلویزیونی شبانه از علل تغییر ریتم خواب و بیداری در افراد در ماه رمضان هستند به علاوه بسیاری از افراد در این ماه به مناجات‌های شبانه می‌پردازند و همچنین برای مصرف وعده سحر زود از خواب برمی‌خیزند که این مساله مدت کل خواب شبانه را کاهش می‌دهد.

به همین خاطر بسیاری از روزه‌داران از خواب آلودگی روزانه در ماه رمضان شکایت دارند. در مطالعه‌ای در مقایسه میزان خواب‌آلودگی روزانه در بین افرادی که برای خواند نماز صبح و مصرف وعده‌سحر از خواب بیدار می‌شدند و کسانی که این‌کار را انجام نمی‌دادند، به شرط یکسان بودن کل ساعت خواب تفاوتی وجود نداشت به علاوه مطالعات جدید نشان می‌دهند که روزه‌داری در صورت وجود خواب کافی باعث افزایش هوشیاری در طول روز می‌شود بنابراین باید زمان خواب توسط افراد با اقداماتی از قبیل زود به خواب رفتن در شب طوری تنظیم شود که حداقل 6-5 ساعت خواب آرام داشته باشند. البته خواب با شکم پر بلافاصله پس از افطار یا سحر توصیه نمی‌شود.

استفراغ و احتباس

معنی استفراغ در طب سنتی با مفهوم آن در طب جدید متفاوت است. از نظر طب سنتی به تمام روش‌هایی که طبیعت به وسیله آنها مواد زائد و غیرطبیعی و نامناسب را از بدن تخلیه کرده و بدن را پاکسازی نماید، استفراغ گفته می‌شود.

وجود استفراغ برای حیات ضروری است زیرا اگر مواد زاید حاصل از فعل و انفعالات مختلف بدن – مثلاً هضم غذا که فضولاتی تولید می‌کند – از بدن پاک نشده و در آن باقی مانده و روی هم انباشته شود، تحت تأثیر حرارت بدن قرار گرفته و متعفن و فاسد شده و باعث ایجاد بیماری می‌گردد.

طبیعت به طرق مختلف این مواد را از بدن دور می‌نماید مثلاً ادرار، مدفوع، عرق، عادت ماهیانه، دفع گاز از روده، ترشحات واژن، ترشح منی و... خروج هریک از این موارد نیز باید به اعتدال باشد و افزایش و کاهش هر کدام می‌تواند به بیماری منجر شود.

احتباس نیز در طب سنتی مفهوم خاصی دارد و آن نگه داشتن مواد در داخل بدن است تا فعل و انفعالات مناسب روی آنها انجام گیرد و زمینه رشد و نمو و سلامت بدن فراهم گردد.

این امر نیز اگر به دلایلی از قبیل تنگی‌ها و گرفتگی‌ها در اعضا، یبوست،‌ غلظت بیش از حد مواد و... از وضعیت نرمال خود خارج شود و باعث تجمع بیش از حد موارد در بدن گردد، باید مورد درمان قرار گیرد.

اهمیت استفراغ و احتباس در ماه رمضان در پیشگیری از یبوست و تأمین مایعات از دست رفته بدن در طول روزه‌داری، با نوشیدن مایعات کافی بین افطار و سحر می‌باشد.

علاوه بر 6 اصل فوق مواردی هم هستند که رعایت آنها ضروری می‌باشد

استحمام

حمام جزء لاینفک زندگی انسان است و در کتب تاریخی اختراع آن را به حضرت سلیمان نسبت داده‌اند.

انسان جهت پاکیزه ساختن بدن، گشودن منافذ پوستی، رقیق کردن مواد و دفع آنها از بدن به روش تعریق و همچنین جهت رطوبت‌ بخشی به بدن حمام نیازمند است.

خصوصیات یک استحمام خوب

1- فرد باید در هنگام ورود به حمام ابتدا به تدریج آب نیم‌گرم بر سر بریزد و سپس کاملاً زیر دوش آب قرار گیرد.

2- در هنگام پری معده یا خالی بودن آن نباید استحمام نمود.

3- حمام کردن بلافاصله پس از اعراض نفسانی شدید مثل خشم یا شادی بسیار و نیز به دنبال جماع بسیار، مضر است.

4- نوشیدن آب سرد یا مصرف غذا در حمام یا بلافاصله پس از آن مناسب نیست.

5- جماع و خوابیدن در حمام مضر می‌باشد.

6- افراد گرم مزاج بهتر است در هنگام خروج از حمام پاهای خود را با آب سرد و افراد سرد مزاج با آب گرم شستشو دهند.

7- توقف زیاد در حمام جایز نیست، چرا که باعث سستی و ضعف اعضا و ریختن مواد به سوی آنها و تحلیل مواد مورد نیاز بدن خواهد شد.