به قلم : دکتر محمدحسین صالحی سورمقی ؛ متخصص فارماکوگنوزی استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام فارسی: بید
نام علمی: salix alba
نام عمومی: white willow
نام انگلیسی: white willow
نام عربی: اسبیدار
نام فرانسوی: saule – blanc
نام آلمانی: weide
نام خانواده: salicaceae (بید)
بیشتر بخوانید:
گیاه‌شناسی:
بید درختی است دائمی که ارتفاع آن به 15 متر و حتی بیشتر می‌رسد. اصولاً در نواحی پر‌آب مانند کنار جویبارها می‌روید. برگ‌های این درخت، دراز، باریک و نوک‌تیز می‌باشد و چون پشت و روی آنها را تارهای سفید و براقی پوشانده است، به رنگ سفید نقره‌ای دیده می‌شوند. به همین دلیل این‌گونه را، که آلبا نامگذاری کرده‌اند، به راحتی می‌توان از گونه‌های دیگر تشخیص داد.
کمی پس از رویش برگ‌ها گل‌های آن به صورت شاتون‌هایی ظاهر می‌شوند که بر روی پایه‌های نر و ماده قرار می‌گیرند. قسمت مورد استفاده بید پوست آن است و از برگ و شاتون‌های آن گاهی استفاده می‌شود. پوست بید در تجارت به صورت نوارهایی به قطر حدود یک میلی‌متر و طول چندین سانتی‌متر به فروش می‌رسد که این گونه از بید در اکثر نقاط ایران می‌روید. غیر از این گونه، از گونه‌های دیگر بید که شرح داده می‌شود استفاده دارویی به عمل می‌آید.
تاریخچه:
پوست درختان بید اروپایی از قرن‌ها پیش برای درمان تب، سردرد، دردهای دیگر و التهاب مفاصل به کار رفته است. بیدهای آمریکای شمالی نیز در طب بومی استفاده می‌شد. تعداد زیادی از درختان بید دارویی اروپا به آمریکا معرفی شده ولی پرورش داده نشده‌اند. در اواخر قرن نوزدهم، اسید سالیسیلیک در بسیاری از جاها به طور گسترده‌ای به جای پوست بید به کار می‌رفت و مشخص شد که آسپیرین به دست آمده از آن دهان و معده را کمتر تحریک میکند.
بیشتربخوانید:
ترکیبات مهم:
مشتقات سالیسیلاتها از اولین مواد شناخته‌شده پوست بید هستند. سالیسیلیک اسید را می‌توان در اکثر گونه‌های بید یافت. مهم‌ترین ترکیبات سالی‌سیلات پوست بید سفید گلوکزیدهای استرفنلی سالی‌کورتین و گلوکزید سالی سین است. سالی سین پس از خوردن در روده هیدرولیز می‌شود و تولید سالی ژنین میکند. سالی ژنین نیز در روده جذب و سپس اکسید شده و به اسید سالیسیلیک تبدیل می‌شود.
سالی‌کورتین و سایر سالیسیلات‌های وابسته به آن از نظر شیمیایی ناپایدار هستند و برای مثال، ممکن است در آب جوش تخریب شوند؛ به همین دلیل در تهیه چای آنها باید دقت کرد. همچنین، برای جلوگیری از کاهش مواد مؤثر، در خشک کردن آنها باید دقت نمود.
نتیجه تحقیقات نشان می‌دهد که مجموع سالیسیلات‌های برگ بید باید بیشتر از 1 درصد از وزن خشک آن باشد. رسیدن به این استاندارد در تمام گونه‌های بید و در شرایط آب و هوایی مختلف دشوار است.
اندازه‌گیری سالیسیلاتها در پوست بید با روش‌های اسپکتروفتومتری، تین لایر کروماتوگرافی و اچ پی ال سی بعد از عملیات دگلی کوزیلِیشن صورت می‌گیرد. همچنین با روش کاپیلاری الکترو فورز ترکیبات دیگری از جمله گلوکزید نارینژنین، اولیگومریک پروسیانیدین‌ها و تانن‌های غلیظ از پوست بید جدا شده‌‌اند.
بیشتربخوانید:
داروشناختی و اثرات مهم:
استرگلوکزیدهای سالی‌کورتین، ترمولاسین و فراژی‌لین می‌توانند پیش‌ساخت‌های سالیسیلیک اسید باشند. این مواد بدون آنکه التهابی در دستگاه روده‌ای - معده‌ای ایجاد کنند وارد جریان گردش خون می‌شوند. فارماکوکینتیک مشتقات اسید سالیسیلیک کاملاً مطالعه شده است.
سالیسیلیک اسید آنزیم سیکلواکسیژناز را مهار میکند که باعث توقف ساخت پروستاگلاندین می‌شود. خاصیت ضد التهاب ترمولاسین به تازگی مورد مطالعه قرار گرفته است (ترمولاسین مشتقی از سالی‌سین است). مطالعات کلینیکی نشان داده است که فرآورده‌های پوست بید تأثیر متوسطی روی آرتریت‌ها دارند.
عوارض جانبی:
تاکنون عوارض جانبی از مصرف پوست بید گزارش نشده است، ولی مصرف همزمان آن با سالی سیلات‌های مصنوعی و نیز با آسپرین باید با احتیاط صورت گیرد. همچنین، مبتلایان به زخم‌های گوارشی باید در مصرف آن دقت کنند.
طریقه و میزان مصرف:
دم‌کرده پوست بید: 5 گرم از پوست له و یا پودر شده را در یک لیوان آب جوش ریخته و مانند چای می‌گذاریم به مدت 15 تا 20 دقیقه دم بکشد همچنین می‌توان در ظرف را گذاشت و در کناری قرار داد تا خودش دم بکشد. نیم ساعت پس از دم کشیدن آن را صاف کرده و مصرف می‌کنیم.
جوشانده: 5 گرم از له‌شده پوست بید را به مدت 5 دقیقه با یک لیوان آب می‌جوشانیم، سپس آن را صاف کرده و مصرف می‌کنیم. دم‌کرده و جوشانده پوست بید را می‌توان تا سه نوبت در روز مصرف کرد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضد درد، کاهش‌دهنده میل جنسی، ضد پروستاگلاندین، ضد ورم، ضد تب، ضدرماتیسم، قابض، ضد میکروب، مسکن و افزایش‌دهنده اثر ضد بارداری.
نکات قابل توجه:
1 – از پوست گونه‌های دیگر بید مانند سالیکس پورپوره‌آ، سالیکس فراژی‌لیس و گونه آلبا استفاده دارویی به عمل می‌آید.
2 – پوست شاخه‌های مسن بید مقادیر کمی ماده مؤثر دارد. بهترین شرایط و تأثیرات را پوست شاخه‌های کمتر از سه سال دارند.
3 – شرایط آب و هوایی و جغرافیایی محل رویش در کمیت و کیفیت مواد مؤثر پوست بید مؤثر است. بنابراین، پوست بید همه مناطق و همه درختان با سنین مختلف و در هر شرایط زمانی، اثرات قاطع و یکسانی ندارد.
4 – برای استخراج هر چه بهتر مواد مؤثر پوست بید باید آن را پودر و یا له کرد تا دم‌کرده یا جوشانده مؤثرتر باشد.
5 – گونه دیگری از بید به نام علمی سالیکس دیس‌کلر و نام عمومی پاسی‌ویلو وجود دارد که مانند بید معمولی از پوست آن استفاده می‌شود. مهم‌ترین اثرات پوست این گونه، کاهش چسبندگی پلاکت‌ها، ضد سرطان، ضد درد، ضد تب، قابض، قطع خونریزی و افزایش‌دهنده شیر است. ظاهراً این‌گونه بید در ایران وجود ندارد.
6 – در منابع فارسی سیزده گونه بید در ایران گزارش شده که در مورد مواد و اثرات دقیق دارویی پوست آنها تحقیق نشده است. بنابراین، در آینده باید همه این گونه‌ها مورد تحقیق قرار گیرند تا گونه‌های دارویی مهم شناخته و ارزش آنها در مقایسه با گونه‌های مشابه در دنیا بررسی و ارزیابی شود.
7 – یکی از تفاوت‌های مهم پوست بید و آسپرین عوارض جانبی آنهاست. چنانچه در مصرف قرص آسپرین دقت نشده و یا به مقدار زیاد یا مدت طولانی مصرف شود، ممکن است باعث زخم معده گردد؛ در صورتی که در پوست بید مقدار زیادی مواد تاننی وجود دارد که از این عارضه جلوگیری می کند. تانن‌ها ترکیبات قابضی هستند که در درمان سوختگی و زخم‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین، پوست بید ضمن داشتن ترکیبات سالی‌سیلات به عنوان ضد درد و ضد تب مؤثر است و اثرات جانبی این مواد توسط تانن خنثی می‌شود.
8 – نام دیگر بید خلاف (نام عربی) می‌باشد که در کتاب رازی و ابن‌سینا نیز از آن یاد شده است. دلیل انتخاب این نام برای بید در کتاب الحاوی رازی چنین بیان شده است: «اصولاً موادی که تلخ‌مزه هستند، دارای طبعی گرم می‌باشند؛ در صورتی که بید با وجود تلخ بودن طبع سرد دارد و چون خلاف دیگر گیاهان می‌باشد، به این نام شهرت یافته است.»
9 – در کتاب ابن‌سینا در مورد اثرات مهم بید چنین نوشته شده است:
«گیاه بید بیابانی یا خلاف، به عنوان ضماد جهت جلوگیری از خونریزی به کار می‌رود. خاکستر آن مخلوط با سرکه برای از بین بردن زگیل مفید است. شکوفه و آب آن مسکن سردرد است. آبش در علاج مشکلات کبد و بیماری یرقان مفید می‌باشد.»
