اخلاق و رفتار امام سجاد علیه السلام‏

امام علیه السلام همچون سلف صالح و خلف پاکش از تمام محاسن و محامد اخلاقى بهره جامع داشت، ازهرگونه عیب و نقصى در زمینه اخلاق و سایر شؤون حیات پاک بود.

هیچ برخورد و حادثه و مصیبتى آن حضرت را از تجلّى دادن حسنات الهى باز نداشت و وى را به سیّئه‌اى از سیّئات اخلاقى آلوده نکرد.

1- برخورد الهى با مردى تندخو

مردى از نزدیکانش به آن حضرت دشنام داد و ناسزا گفت، حضرت جواب وى را نداد تا به بدگوییش پایان داد و رفت. آنگاه آن منبع فیض به دوستانش رو کرد و فرمود: شنیدید به من چه گفت؟ من دوست دارم مرا همراهى کنید تا پاسخ مرا به وى بشنوید.

عرضه داشتند: با تو مى‌آییم. حضرت حرکت کرد و در حالى که قدم بر مى‌داشت این آیه را قرائت مى‌کرد:

وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» «1»

و خشم خود را فرو مى‌برند و از [خطاهاىِ‌] مردم در مى‌گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

براى ما معلوم شد که حضرت کارى به دشنام دهنده ندارد. چون به در خانه آن مرد رسیدیم، حضرت فرمودند: به صاحب خانه بگویید على بن الحسین است.

صاحب منزل در حالى که نگران تلافى بود، به در خانه آمد. حضرت به او فرمودند:

لحظاتى قبل مطالبى را درباره من گفتى، اگر در من وجود دارد، به خاطر آن از حضرت حق طلب مغفرت مى‌کنم، اگر در من نیست و تو اشتباه کردى، براى تو عفو و بخشش مى‌خواهم!!

صاحب خانه پیشانى حضرت سجّاد علیه السلام را بوسید و عرضه داشت: یابن رسول اللَّه! آنچه گفتم در تو نبود، این منم که باید مورد عفو حقّ قرار بگیرم. «2»

2- رفتار با جذامیان‌

در حال سواره بر جمعى گذشت که گرفتار بیمارى خطرناک و مهلک جذام بودند و کسى حاضر نبود با آنان نشست و برخاست کند!!

آنان سفره غذا انداخته و مى‌خواستند مشغول خوردن شوند، تا حضرت را دیدند وى را به غذا خوردن با خود دعوت کردند.

فرمود: اگر روزه نبودم پیاده مى‌شدم و کنار سفره شما مى‌نشستم. چون به منزل رسید دستور داد غذایى مخصوص آماده کنند، سپس همه جذامیان را به خانه خواست و همراه آنان سر یک سفره نشست و از آنان بدینگونه دلجویى فرمود. «3»

بیاییم همچون سیّد عابدان و زینت عبادت کنندگان و فخر سالکان به فریاد آنان که به فریادشان نمى‌رسند برسیم و دست نوازش به سر آنان که دستى به سرشان نمى‌کشند بکشیم و به رفع نیاز آنان که کسى به رفع نیازشان بر نمى‌خیزد اقدام کنیم و در این چند روزه عمر کسب معرفت و فضیلت کنیم و به اخلاق اولیاى حقّ و عاشقان جمال و جلال آراسته گردیم.

عاشق دلباخته، حاج میرزا حبیب اللَّه مجتهد خراسانى چه نیکو مى‌سروده:

(میرزا حبیب اللَّه مجتهد خراسانى)

3- گذشت از استاندار معزول‌

هشام بن اسماعیل از طرف عبدالملک مروان به استاندارى مدینه منصوب شد.

مقام ریاست، او را به دایره غرور و کبر و ستم و ظلم کشید، حقّ را ناحقّ کرد و هر چه در توان داشت به میدان آورد. از افرادى که از او رنج بسیار و آزار فراوان دیدند حضرت زین العابدین علیه السلام بود.

پس از مدّتى از مقامش عزل شد. استاندار جدید مدینه به نام وَلید، مأموریّت یافت استاندار قدیم را در برابر مردم به ستونى ببندد، تا هر کس بخواهد آزارهاى او را تلافى کند بتواند!

در چنان حالى مى‌گفت تمام وحشت من از برخورد با زین العابدین علیه السلام است؛ زیرا وى را زیاد آزار داده‌ام.

امام در آن هنگام به یاران و دوستانش فرمود، به هیچ وجه متعرّض وى نشوید، آنگاه به دیدن هشام بن اسماعیل رفت و فرمود: پسر عمو! از آنچه برایت پیش آمده ناراحتم، آنچه دوست دارى از من بخواه که من در اجابت درخواست تو مضایقه ندارم. هشام بن اسماعیل فریاد زد:

اللَّهُ أعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ» «4»

خدا داناتر است که مقام رسالت را در کجا قرار دهد. «5»

4- احساس امنیّت‌

وجود مقدّسش، روزى یکى از خدمتکارانش را دوبار صدا زد، از پاسخ دادن خوددارى کرد. چون بار سوّم جواب داد، حضرت فرمود: صداى مرا در دوبار گذشته نشنیدى؟ عرضه داشت: چرا، فرمود: چرا جوابم را نمى‌دادى؟ گفت: یا بن رسول اللَّه! از سیاستت در امان بودم. امام سجاد علیه السلام زبان به شکر گشود و به پیشگاه حقّ عرضه داشت: خدا را سپاس که مملوکان من خودشان را از این بنده ربّ در امان مى‌بینند. «6»

5- توجه به فقرا

خانواده‌هاى فقیرى در مدینه بودند که از وسایل زندگى و خورد و خوراک آنچه‌ کم داشتند تأمین مى‌شدند، ولى نمى‌دانستند این همه لطف و مرحمت و این گونه مهر و عنایت از کجاست. چون زین العابدین علیه السلام شهید شد تمام آن برنامه‌ها به تعطیلى رسید، دانستند که منبع آن همه فیض و فضیلت حضرت سجّاد علیه السلام بود! «7»

6- عهده دیون‌

اسامة بن زید به وقت مشاهده آثار مرگ به سختى گریست. حضرت سجّاد علیه السلام در حالى که ناظر وضع او بود، سبب گریه و ناله او را پرسید. عرضه داشت:

پانزده هزار درهم بدهکارم، آنچه از من مى‌ماند خلأ قرضم را پُر نمى‌کند.

حضرت فرمود: تمام دیونت بر عهده من است، از گریه خوددارى کن که هم اکنون به هیچ کس بدهکار نیستى. آنگاه به اداى دَین او اقدام کرد و او را از سختى حقّ النّاس نجات داد. «8»

7- مسافر مسجد

در شبى سرد غلامى از غلامانش آن حضرت را در مسیر مسجد دید در حالى که جبّه و لباس و عمامه‌اى از خز به سر داشت و با خوشبوترین عطرخود را زینت داده بود. عرضه داشت: مولاى من! در این ساعت با این وضع و شکل کجا مى‌روى؟

فرمود:

مسافر مسجد جدّم رسول خدایم، تا برنامه ازدواج با حورالعین را براى خود فراهم آورم. «9»

8- روزى حلال‌

براى کسب معاش اوّل صبح از خانه بیرون مى‌رفت. چون به آن حضرت مى‌گفتند: این وقت روز کجا مى‌روى؟ مى‌فرمود:

جهت صدقه دادن به عیالاتم مى‌روم. با تعجّب عرضه مى‌داشتند؟ صدقه، پاسخ مى‌داد: آرى، آنچه از حلال به دست مى‌آید، صدقه حقّ بر بندگان است. «10»

9- تسلیم محض‌

امام سجاد علیه السلام مى‌فرماید:

به بیمارى سختى دچار شدم. پدرم امام حسین علیه السلام به من فرمود: چه میل دارى؟

عرضه داشتم: میل دارم نسبت به خود براى حضرت حقّ، تعیین تکلیف نکنم؛ او آنچه به نفع من است از باب لطف و مهرش تدبیر مى‌کند، من علاقه دارم در پیشگاه حضرتش تسلیم محض باشم. پدرم فرمود: آفرین، با ابراهیم خلیل هماهنگ شدى، به هنگامى که مى‌خواستند او را در آتش بیندازند، جبرئیل به او گفت: چه حاجتى دارى؟ پاسخ داد: براى حقّ تعیین تکلیف نمى‌کنم؛ او مرا کفایت مى‌فرماید که بهترین وکیل من در تمام شؤون حیات است. «11»

10- فرو خوردن خشم‌

روزى از روزها کنیزش از ابریقى گلین به روى دستش جهت وضو آب مى‌ریخت، از بى توجّهى کنیز آفتابه رها شد و پیشانى حضرت را مجروح کرد!

حضرت سربلند کرد؛ کنیز عرضه داشت: خداوند عزّوجلّ مى‌فرماید:

وَالْکاظِمینَ الْغَیظَ

و خشم خود را فرو مى‌برند.

حضرت فرمود: خشمم را فرو خوردم.

عرضه داشت:

وَالْعافینَ عَنِ النّاسِ‌

و از [خطاهاىِ‌] مردم در مى‌گذرند.

فرمود: از تو گذشت نمودم.

گفت:

وَاللَّه یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ‌

و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

فرمود: برو، در راه خدا آزادى! «12»

11- در برخورد با تمسخر

امام صادق علیه السلام مى‌فرماید:

مرد هرزه‌اى در مدینه بود که مردم از اطوار و افعال و حرکات و اداهاى او مى‌خندیدند.

روزى در حالى که حضرت علىّ بن الحسین علیه السلام با دو نفر از خادمانش در حرکت بود، به دنبال آن جناب آمد و قصد کرد کارى خنده‌دار انجام دهد؛ در برابر دیدگان‌ مردم عباى حضرت را از گردن آن جناب کشید، سپس دور شد؛ دوباره آمد عبا را برداشت و فرار کرد؛ آنگاه بازگشت و عبا را به طرف آن جناب انداخت. حضرت بدون آن که به وى التفات کند، فرمودند:

این شخص کیست؟ عرضه داشتند: دلقکى است که مردم مدینه را مى‌خنداند، حضرت فرمودند: به او بگویید: براى خداوند روزى است که در آن روز اهل باطل غرق در خسارتند. «13»

12- واقعه‌اى حیرت آور

امام صاق علیه السلام مى‌فرمایند:

حضرت سجّاد علیه السلام در سفرهاى خود با کسانى همراه مى‌شدند که آن حضرت را نشناسند و با آنان شرط مى‌کرد در تمام امور، قافله را خدمت کند!

همراه با قافله‌اى به سفر رفت؛ از هیچ خدمتى نسبت به آنان مضایقه نفرمود.

شخصى در برخورد به کاروان، حضرت را شناخت. از اهل قافله پرسید، این انسان والا را مى‌شناسید؟ گفتند: نه!

گفت: او حضرت علىّ بن الحسین علیه السلام است. به جانب حضرت هجوم بردند و دست و پایش را غرق بوسه کردند و به آن مقام بزرگ عرضه داشتند:

مى‌خواستى دچار عذاب حقّ شویم! اگر تو را نمى‌شناختیم و خداى ناخواسته با دست و زبان به آزارت بر مى‌آمدیم چه مى‌کردیم! بى شک به هلاکت ابدى دچار مى‌شدیم.

حضرت سجّاد فرمودند:

من یک بار با قافله‌اى همفسر شدم؛ آنان مرا مى‌شناختند؛ محض رسول خدا به‌ آنچه شایسته آن نبودم از من پذیرایى و احترام کردند؛ من به آن خاطر از کار خیر باز ماندم؛ این بار با شما آمدم که مانند گذشته گرفتار نشوم که این گونه سفر براى من محبوب‌تر است!! «14»

13- محبّت و عدالت‌

حضرت زین العابدین به وقت وفات، به فرزندش حضرت باقر علیه السلام فرمود:

با شترى که دارم بیست مرتبه به حجّ خانه حقّ رفتم و براى یک بار این حیوان را تازیانه نزدم. چون شتر بمیرد، او را در زمینى دفن کن تا پیکرش نصیب درندگان نشود که رسول الهى صلى الله علیه و آله فرمود:

شترى که هفت بار در سفر حجّ به موقف عرفات قرار بگیرد، از نعمت‌هاى بهشت است و خداوند در نسلش برکت قرار مى‌دهد. چون شتر مُرد، حضرت باقر علیه السلام بر اساس وصیّت پدر عمل کرد. «15»

14- نهایت جود و کرم‌

امام صادق علیه السلام مى‌فرماید:

حضرت زین العابدین علیه السلام روزى که روزه مى‌گرفتند، امر مى‌فرمودند گوسفندى را ذبح کنند و آن را قطعه قطعه کرده در دیگ بریزند تا پخته شود، بوى لذّت بخش آبگوشت به مشامش مى‌خورد در حالى که نزدیک افطار بود؛ دستور مى‌داد چند عدد سینى حاضر کنند؛ غذاى پخته را قسمت قسمت مى‌کرد و مى‌فرمود: این غذاها را در خانه فلان و فلان برسانید. آنگاه خود حضرت با قطعه‌اى نان و مقدارى‌ خرما افطار مى‌کردند!! «16»

15- رسیدگى به نیازمندان‌

امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:

چون تاریکى شب همه جا را فرا مى‌گرفت پدرم حضرت سجّاد علیه السلام انبانى از چرم به دوش مى‌گرفت، در حالى که در آن انبان مایحتاج نیازمندان را قرار داده بود، آنگاه خانه به خانه مى‌رفت و هر کس را به مقدار نیازش کمک مى‌فرمود، ولى به خاطر این که صورت مبارکش را مى‌پوشاند او را نمى‌شناختند!!

به وقت غسل بدن شریفش، آثار به دوش کشیدن آن انبان را به صورت سیاهى پوست بر شانه مبارکش مشاهده کردند. «17»

16- بى‌اعتنایى به زر و زیور دنیا

امام صادق علیه السلام مى‌فرماید:

لباسش از پشم بود و چون قصد نماز مى‌کرد لباسى خشن مى‌پوشید و از نماز روى فرش و تشک و جانماز خاص پرهیز داشت، سجاده‌اش بر زمین بود. به کوه جَبّان که در نزدیکى مدینه قرار داشت مى‌آمد و بر سنگى سوزان قیام و قعود مى‌نمود. آن چنان از عشق و خوف خدا در سجده‌هاى عاشقانه‌اش مى‌گریست که‌ چون سر بر مى‌داشت گویى چهره مبارکش را در آب فرو برده!! «18»

17- در کنار قرآن‌

امام سجّاد زین العابدین علیه السلام مى‌فرمود:

لَوْماتَ مَنْ بَیْنَ الْمَشرِقِ و الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أنْ یَکونَ الْقُرْآنُ مَعى. «19»

اگرتمام انسان‌هاى مشرق و مغرب یکجا بمیرند و جز من کسى در روى زمین نماند، به خاطر این که اهل قرآنم و انسم با این منبع فیض حقّ شدید است، وحشتى نخواهم کرد.

(صائب تبریزى)

18- معجزه اخلاقى‌

سیّد ابن طاووس در «اقبال» از قول حضرت صادق علیه السلام روایت مى‌کند:

چون ماه رمضان مى‌رسید، حضرت سجّاد علیه السلام هیچ یک از غلامان و کنیزان خود را سیاست نمى‌کرد، چون غلامى یا کنیزى خطا مى‌کرد در ورقه‌اى مى‌نوشت، فلان کس در فلان روز چنین خطایى را مرتکب شد. از آن جناب جز ادب و احترام و محبّت و عنایت نسبت به غلامان و کنیزان، مخصوصاً به هنگام ماه رمضان دیده نمى‌شد.

چون شب آخر ماه رمضان مى‌رسید همه را دور خود جمع مى‌کرد، سپس کتابى که اشتباهات و گناهان آنان را ثبت کرده بود مى‌گشود و نام هر یک را با گناهانش مى‌خواند و مى‌فرمود: این خطا را داشتى و من هم نسبت به آن تو را عقوبت نکردم، آیا به یاد مى‌آرى؟ عرضه مى‌داشت: آرى، یا ابن رسول اللَّه.

وقتى از همه اقرار مى‌گرفت در جمع آنان مى‌آمد و مى‌فرمود با صداى بلند دنبال من بگویید:

اى پسر حسین بن على! پروردگارت تمام برنامه‌هایت را در پرونده‌ات ثبت کرده، همان طورى که تو اشتباهات و خطاها و کم کارى‌هاى ما را در چنین پرونده‌اى نوشته‌اى، کتابى که نزد خدا است بر ضرر تو، به حق سخن مى‌گوید، گناه کوچک و بزرگى نیست مگر آن که در آن کتاب شماره شده، تمام اعمالت را در آن روز به وسیله آن کتاب، حاضر خواهى دید، چنانکه ما در این ساعت تمام گذشته خود را در این پرونده حاضر مى‌بینیم!!

اى پسر حسین بن على! ما را ببخش و از ما چشم پوشى کن، چنانکه خود تو از حضرت حق امید چشم پوشى و گذشت دارى و همچنان که عاشق عفو و رحمت حضرت ربّ العزّه‌اى و طالب رحمت آن منبع فیضى، ما را مشمول عفو و رحمت‌ خود قرار ده.

اى پسر حسین بن على! ذلّت و خوارى خود را در پیشگاه حضرت محبوب به یاد آر، آن وجود مقدّسى که حکیم و عادل است و به اندازه خردلى به کسى ستم روا نمى‌دارد و اعمال بندگان را به میزان کشیده و با دقّت محاسبه کرده و بر انجام آن شهادت مى‌دهد. بیا در چنین شبى از ما گذشت کن و از بدى‌هاى ما چشم بپوش که خداوند فرموده:

وَلْیَعْفُوا و لْیَصْفَحُوا ألا تُحِبُّونَ أنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» «20»

و باید [بدى آنان را که براى شما مؤمنان توانگر سبب خوددارى از انفاق شده‌] عفو کنند و از مجازات درگذرند؛ آیا دوست نمى‌دارید خدا شما را بیامرزد؟ [اگر دوست دارید، پس شما هم دیگران را مورد عفو و گذشت قرار دهید]؛ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

به همین صورت مى‌گفت و به غلامان و کنیزان تلقین مى‌کرد و اشک مى‌ریخت و ناله مى‌زد و به درگاه حضرت دوست عرضه مى‌داشت:

خداوندا! ما را امر کردى، از آنان که بر ما ستم کردند بگذریم، ما هم گذشتیم، پس تو هم از ما بگذر که تو درگذشت و عفو از همه ما اولى‌ترى.

الهى! به ما فرمودى گدا را از در خانه خود نرانیم و اکنون خود ما به گدایى به پیشگاهت آمده‌ایم، عنایتت را طالبیم و عطا و احسانت را خواهانیم، در تمام این برنامه‌ها به ما منّت بگذار و از این پیشگاه با عظمت ما را نا امید مکن. به همین کیفیّت با حضرت حقّ مناجات مى‌کرد و اشک مى‌ریخت، سپس رو به جانب آنان مى‌فرمود و مى‌گفت:

من شما را بخشیدم، آیا شما هم مرا بخشیدید؟ من مالک خوبى براى شما نبودم، از من سوء رفتار دیدید، آرى، من مالک بدکارى هستم که مملوک کریمِ جواد و عادلِ محسنم.

عرضه مى‌داشتند: آقاى ما، با این که ما غلامان و کنیزان از حضرت تو جز خوبى ندیدیم، امّا درعین حال از تو گذشتیم.

امام سجّاد علیه السلام مى‌فرمود: این دعا را با من بخوانید:

خدایا، از پسر حسین درگذر، چنانکه از ما درگذشت، او را از آتش جهنّم برهان، چنانکه ما را آزاد کرد. غلامان و کنیزان این جملات را مى‌گفتند و حضرت آمین مى‌گفت.

سپس مى‌فرمود: همه شما از قید غلامى و کنیزى آزادید، من شما را به عشق رسیدن به عفو حقّ و آزادى از عذاب آزاد کردم.

آنگاه روز عید فطر همه را مى‌طلبید و به اندازه‌اى که پس از آزادى از بردگى محتاج مردم نباشند به آنان بذل و بخشش مى‌فرمود.

سالى نبود مگر این که دراین برنامه اقدام مى‌فرمود و حدود بیست نفر غلام و کنیز آزاد مى‌کرد و مى‌فرمود: خداوند در ماه رمضان به وقت افطار هفتاد هزار هزار مستحقّ عذاب را برات آزادى مى‌دهد و چون شب آخر شود به اندازه تمام ماه رمضان، از عذاب جهنّم مى‌رهاند، من دوست دارم خداوند من مرا در چنین برنامه‌اى ببیند، باشد که وسیله نجاتى براى من مقرّر گردد.

البتّه براى او فرقى نداشت که غلام و کنیز را چه زمانى خریده، آنچه براى او مهم بود این بود که شب آخر ماه رمضان آنان را آزاد کند، گر چه چند ماهى بیشتر نبود که به خدمت آن جناب درآمده بودند.

این برنامه با عظمت را هر سال تکرار مى‌کرد، تا وقتى که به وصال حضرت محبوب و لقاى جناب دوست نایل شد. «21»

19- صله ارحام‌

یکى از پسر عموهاى زین العابدین علیه السلام از نظر معیشت در سختى و مشقّت بود.

امام سجاد علیه السلام شبانه بدون این که شناسایى شود براى او پول مى‌برد، او هر کجا مى‌نشست مى‌گفت: علىّ بن الحسین اهل صله رحم نیست، خداوند جزایش را از وى دریغ کند. امام سجاد علیه السلام مى‌شنید و براى حفظ آبروى او تحمّل مى‌کرد. چون از دنیا رفت، پسر عمّش متوجّه داستان شد، از شدّت غصّه کنار قبر حضرت مى‌آمد و مدّت‌ها بر آن جناب ناله و ندبه داشت! «22»

20- برخورد با ناسزا

روزى با غلامانش از راهى مى‌گذشت، مردى به آن حضرت ناسزا گفت. غلامان به سوى او هجوم کردند، حضرت فرمود: دست نگاه دارید. خودش روبه روى آن مرد آمد و فرمود: آنچه از ما بر تو پوشیده است خیلى بیش از آن است که مى‌دانى، اگر نیازى دارى بگو تا برآورده کنم. آن شخص خجالت کشید، حضرت عباى خود را به او داد و دستور فرمود هزار درهم به او بپردازند. آن مرد پس از آن مى‌گفت:

شهادت مى‌دهم که تو از اولاد انبیایى. «23»

21- بردبارى‌

براى حضرت زین العابدین علیه السلام مهمان رسیده بود. غلام حضرت در آوردن غذاى گرم در یک سینى بزرگ عجله کرد، سینى از دستش رها شد و از بالاى پلّه‌ها به سر یکى از فرزندان حضرت فرود آمد و او را از بین برد. امام در حالى که غلام در اضطراب سختى قرار داشت فرمودند: برو در راه خدا آزادى، تو در این برنامه عمدى نداشتى! «24»

22- اسوه فضیلت‌

امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:

پدرم خادمش را دنبال کارى فرستاد و او در آن کار، کندى به خرج داد؛ حضرت یک تازیانه به غلام زد، غلام گفت: اللَّه، اى پسر حسین! به من در کار رجوع مى‌کنى، تازیانه هم مى‌زنى! حضرت گریه کرد و فرمود:

اى محمّد بن على پسر عزیزم! کنار قبر رسول خدا صلى الله علیه و آله برو و دو رکعت نماز بخوان و بگو: خدایا در روز قیامت از علىّ بن الحسین بگذر. آنگاه رو به غلام کرد و فرمود: برو در راه خدا آزادى.

ابو بصیر مى‌گوید: به حضرت عرضه داشتم: آیا آزادى، کفّاره یک ضربه تازیانه است؟ امام پاسخ نگفتند. «25»

23- برکتى عجیب از دو قرص نان‌

شیخ صدوق رحمه الله از قول زُهرى مى‌گوید:

خدمت حضرت زین العابدین علیه السلام بودم، مردى ازیاران حضرت وارد شد، امام به او فرمودند: چه خبر؟ عرضه داشت: فعلًا خبر خود را باز گویم، چهارصد دینار بدهکارم، در برابرش براى پرداخت دینارى ندارم، عائله‌ام سنگین است، از عهده خرجشان برنمى‌آیم. امام سجّاد علیه السلام بلند بلند گریه کرد. به حضرت عرضه داشتم:

گریه براى مصایب و شداید است. حاضران در مجلس هم همان را گفتند.

امام فرمود: چه مصیبتى بزرگتر از این که انسان خلأ زندگى برادر مؤمنش را ببیند و امکان جبرانش نباشد، سختى و فاقه مسلمان را بنگرد و قدرت رفع آن را نداشته باشد. مجلس تمام شد، مخالفانى که از آن جلسه خبر شدند، زبان به طعنه گشودند که چقدر عجیب است! اینان ادّعا دارند که آسمان و زمین در مدار اطاعتشان هستند و خداوند خواسته آنان را در هر زمینه‌اى اجابت مى‌کند، با این همه به عجز از اصلاح وضع نزدیکترین دوستشان اقرار مى‌کنند!

مرد پریشان، آن یاوه‌ها را شنید، به محضر مقدّس امام شرفیاب شد و عرضه داشت: طعنه دشمن از فقر و فاقه‌ام بر دوش جانم سنگین‌تر است. امام فرمودند:

خداوند براى کارت ایجاد گشایش کرده. خادمه خود را صدا زدند و فرمودند:

افطارى و سحرى مرا بیاور، دو قرص نان جوین که از خشکى قابل خوردن نبود آورد، حضرت فرمود: این دو قرص نان را ببر که خداوند خیر و فرج تو را در این دو نان قرار داده. مرد آن دو قطعه را گرفت و در حالى که نمى‌دانست براى قرض و سختى وضع عیالش چه کند و شیطان وى را وسوسه مى‌کرد که این دو قرص نان چه مشکلى حل مى‌کند، وارد بازار شد. ماهى فروشى را دید که ماهى رنگ پریده‌اى برایش مانده، آن ماهى را به یک قرص نان معامله کرد، سپس به نمک فروشى رسید و نان دیگر را به مقدارى نمک عوض کرد، آنگاه به خانه آمد، چون شکم ماهى را باز کردند دو لؤلؤ گران قیمت از شکم ماهى درآمد. خدا را شکر کردند و در نشاط و سرور غرق شدند. در این وقت در خانه را کوفتند، چون به در خانه آمد ماهى فروش و نمکى بودند، دو قرص نان را پس دادند و گفتند: ما را قدرت بر خوردن این دو نان جوین نیست نان از آن تو، ماهى و نمک هم بر تو و اهل و عیالت حلال!

چون ماهى فروش و نمک فروش گذشتند، خادم زین العابدین آمد و گفت: اى مرد، خداوند براى تو گشایش داد، امام سجّاد فرمود: آن دو قرص نان را برگردان که‌ غیر از ما کسى قدرت خوردن این گونه طعام را ندارد!!

آن مرد دو لؤلؤ را فروخت، قرضش را ادا کرد و مایه‌اى براى خرج خانه فراهم آورد.

مردم دوباره به یاوه گویى پرداختند که این چیست و آن کدام است. یکجا از رفع رنج وى عاجز است، جاى دیگر این گونه وى را بى نیاز مى‌کند! چون به حضرت خبر رسید، فرمود: این یاوه‌ها را درباره رسول خدا هم مى‌گفتند که چگونه در یک شب از مکّه به بیت المقدس رفته و آثار انبیا را در آن جا مشاهده نموده، در حالى که بین مکه و مدینه که راهى نزدیک است بیش از دوازده روز راه است چه رسد به مکّه و بیت المقدس و اللَّه! مردم به وضع ما جاهلند، نمى‌دانند که مراتب رفیعه از طریق تسلیم و رضا و عدمِ چون و چرا در کار حقّ به انسان مى‌رسد.

اولیاى الهى آن چنان در مِحَن و مکاره صابرند که کسى به پاى آنان نمى‌رسد، از این روى خداوند مهربان تمام درهاى عنایت را به روى آنان باز فرموده و در هر حال عاشقان خدا جز آنچه خدا مى‌خواهد نمى‌خواهند. «26»

(وحشى بافقى)

امام سجاد علیه السلام و هشام‌

هشام بن عبدالملک به حجّ آمد، ازدحام جمعیّت مانع از این شد که به حجرالاسود دست بزند و آن سنگ پرقیمت را استلام کند، بر بالاى بلندى قرار گرفت تا اهل شام، آن نوکران جیره‌خوار و بدبخت، وى را طواف دهند. در این بین حضرت زین العابدین علیه السلام رسید، چون به محلّ حجر نزدیک شد، مردم از هیبت و عظمت حضرت راه را باز کردند و امام بدون مزاحمت به استلام حجر نایل شد.

مردى از اهل شام از هشام پرسید: این آقا کیست؟ پاسخ داد: نمى‌دانم، فرزدق فریاد زد من او را مى‌شناسم. مرد شامى پرسید کیست؟

فرزدق قصیده بسیار عالى خود را همان جا انشا کرد که مضمونش را از قول جامى در سطور زیر مى‌خوانید:

(جامى)

هشام از این مدح دچار خشم شدید شده و پس از توهین به فرزدق وى را در محلّى بین مکّه و مدینه حبس مى‌کند و حقوقش را از بیت‌المال قطع مى‌نماید.

زین العابدین علیه السلام در برابر این محبّت، دوازده هزار درهم براى شاعر مى‌فرستد و از کمى آن عذرخواهى مى‌کند. شاعر آزاده و بى‌طمع از قبول آن ابا کرده و در پاسخ مى‌گوید: من سر ارادت و صدق و صفا و وفا و محبّت به آستان شما سرودم و این مدح را محض اظهار حقّ و حقیقت گفتم نه براى درم و زر، لکن اصرار حضرت و جود و کرم آن منبع خیر و دلایلى که از جانب حضرت سجّاد علیه السلام اقامه مى‌شود او را وادار به قبول مى‌کند. «29» ملّا محمّد تقى مجلسى پدر صاحب «بحار الأنوار» در شرح «من لایحضره الفقیه» حکایت شیرین زیر را در رابطه با این قصیده نقل مى‌کند:

شخصى در یکى از جلسات جامى نقل کرد که: زنى، فرزدق شاعر را در عالم رؤیا دید، از حال وى جویا شد، فرزدق گفت: به سبب قصیده‌اى که براى اظهار حق‌ گفتم، حق تعالى مرا بخشید. جامى گفت: سزاوار است خداوند مهربان همه عالمیان را به برکت آن قصیده بیامرزد! «30»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- آل عمران (3): 134.

(2)- بحار الأنوار: 46/ 54، باب 5، حدیث 1؛ الارشاد، شیخ مفید: 2/ 145؛ اعلام الورى: 261.

(3)- بحار الأنوار: 46/ 55، باب 5، حدیث 2؛ الکافى: 2/ 123، حدیث 8.

(4)- انعام (6): 124.

(5)- کشف الغمة: 2/ 100؛ بحار الأنوار: 46/ 55، باب 5، حدیث 5، با کمى اختلاف.

(6)- بحار الأنوار: 46/ 56، باب 5، حدیث 6؛ کشف الغمة: 2/ 87؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 157.

(7)- بحار الأنوار: 46/ 88، باب 5، ذیل حدیث 77؛ کشف الغمة: 2/ 87؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 153.

(8)- بحار الأنوار: 46/ 56، باب 5، حدیث 8؛ الارشاد، شیخ مفید: 2/ 149؛ مستدرک الوسائل: 13/ 436، باب 3، حدیث 15834.

(9)- بحار الأنوار: 46/ 59، باب 5، حدیث 13؛ الکافى: 6/ 517، حدیث 5؛ وسائل الشیعة: 5/ 228، باب 23، حدیث 6417.

(10)- بحار الأنوار: 46/ 67، باب 5، حدیث 32؛ الکافى: 4/ 12، حدیث 11؛ وسائل الشیعة: 17/ 67، باب 23، حدیث 22004.

(11)- بحار الأنوار: 46/ 67، باب 5، حدیث 34؛ الدعوات، راوندى: 168؛ مستدرک الوسائل: 2/ 148، باب 39، حدیث 1667.

(12)- بحار الأنوار: 46/ 68، باب 5، حدیث 38؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 157.

(13)- بحار الأنوار: 46/ 68، باب 5، حدیث 39؛ الأمالى، شیخ صدوق: 220، حدیث 6؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 158.

(14)- بحار الأنوار: 46/ 69، باب 5، حدیث 41؛ عیون أخبار الرضا 7 2/ 145، باب 40، حدیث 13.

(15)- بحار الأنوار: 46/ 70، باب 5، حدیث 46؛ ثواب الاعمال: 50.

(16)- الکافى: 4/ 68، حدیث 3؛ من لایحضره الفقیه: 2/ 134، حدیث 1955؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 155.

(17)- بحار الأنوار: 46/ 62، باب 5، حدیث 19؛ وسائل الشیعة: 9/ 397، باب 13، حدیث 12325؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 153.

(18)- بحار الأنوار: 46/ 108، باب 5، حدیث 104؛ الدعوات، راوندى: 32.

(19)- بحار الأنوار: 46/ 107، باب 5، حدیث 101؛ الکافى: 2/ 602، حدیث 13؛ وسائل الشیعة: 5/ 331، باب 20، حدیث 6704.

(20)- نور (24): 22.

(21)- بحار الأنوار: 46/ 103، باب 5، حدیث 93؛ إقبال الأعمال: 260؛ وسائل الشیعة: 10/ 317، باب 18، حدیث 13502. (22)- بحار الأنوار: 46/ 100، باب 5، حدیث 88؛ کشف الغمة: 2/ 107.

(23)- بحار الأنوار: 46/ 95، باب 5؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 157.

(24)- بحار الأنوار: 46/ 96، باب 5؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 158.

(25)- بحار الأنوار: 46/ 92، باب 5، حدیث 79؛ کتاب الزهد، حسین بن سعید: 43، حدیث 116.

(26)- بحار الأنوار: 46/ 20، باب 3، حدیث 1؛ الأمالى، شیخ صدوق: 453، حدیث 3؛ وسائل الشیعة: 25/ 454، باب 10، حدیث 32340.

(27)- دوحه: درخت تناور، درخت بزرگ و پرشاخ و بال و پرسایه.

(28)- راغ: مرغزار، دامن کوه.

(29)- بحار الأنوار: 46/ 124، باب 8، حدیث 17؛ مستدرک الوسائل: 9/ 383، باب 9، حدیث 11133؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 169.

(30)- مقدمه دیوان جامى: 201.

منابع مقاله:

کتاب : تفسیر و شرح صحیفه سجادیه جلد یک

نوشته: استاد حسین انصاریان