نقش حضرت عباس علیه السلام و خاندانش در نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام

مقدمه

قال الله تعالی: «وَ البَلَدُ الطَّیبُ یخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لَا یخْرُجُ إِلَّا نَکدا»[1]

عباس بن علی از شخصیتهای نامدار تاریخ شیعه همواره از سوی اهل بیت و شیعیان مورد احترام بوده است. ایشان در کربلا به شهادت رسید اما پس از او خاندانش (فرزندان و نوادگان) نیز به شیوه شایسته ای همواره در فراز و نشیبهای تاریخ اسلام، بار و حتی مبلغ خاندان اهل بیت بودند. پیوند این خانواده با پیشوایان شیعه در تمامی تاریخ ائمه حتی تا زمان غیبت صغری در منابع دیده میشود. یافته ها گویای آن است که کارکرد فرهنگی - سیاسی خاندان عباس بن علی به چند دسته تقسیم میشود؛ بخشی از ایشان از شاگردان اهل بیت و نویسندگان سرشناس شیعی در عصر خود بودند شماری در قیام های شیعیان به یاری ایشان می شتافتند و بعضی نیز ارتباط عاطفی عمیقی با اهل بیت داشتند.

اهمیت محیط خانه در تربیت نسلی

تربیت نسلی یکی از شاخههای دانش تربیت است بر این اساس مربی به گونه ای محیط و محتوای تربیتی را آماده میکند که دست کم تا چند نسل این روند تربیتی ادامه پیدا کند. پیرو همین سیاست امام علی که خود پرورش یافته مکتب قرآنی پیامبر خدا بود، فرزندانش را به همین شیوه تربیت کرده بود؛ زیرا در سنت پیامبران الهی فرزندان مؤمن میبایست ادامه دهنده راه پدران خود باشند. به همین سبب زکریا این گونه دعا میکرد «رب هَبْ لِی مِنْ لَدُنْک ذُریة طَیبَةً إِنَّک سَمِیعُ الدُّعَاءِ».[2] توجه به خانواده و محیط زندگی همواره یکی از سفارشهای آشکار قرآن است. آیه «و البلد الطَّیبُ یخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبَّثَ لا یخرج إلا نکدا»،[3] به محیط رشد انسانی اشاره دارد و اولین دریافت از معنای آن این است که آدمی در هر جایی که پرورش یابد؛ خوی همان جا را به خود می گیرد؛ چنانکه رسول خدا فرموده است: «إذا أعطی الله أَحَدَکمْ خیراً فَلْیَبْدَأُ بِنَفْسِهِ وَ أهل بیته؛[4] هر گاه خدا به یکی از شما خیری عطا کرد، ابتدا خود و خانواده اش را از آن بهره مند سازد». در واقع روش پیامبران الهی این بود که فرزندان را جزئی از خود و ادامه دهنده راه خود می دانستند و این گونه دعا می کردند: «ربنا إنی أسکنتُ مِنْ ذُرِّیتی. .. لیقیمُوا الصَّلاةَ»؛[5] «رب نجنی و أهلی؛ پروردگارا! من و خاندانم را نجات ببخش».[6]

بنابراین راهبرد تربیت نسلی یک امر قرآنی بود که در خانه امام علی پیگیری می شد و این گونه حضرت عباس نیز مانند حسنین و سایر فرزندان تحت برنامه تربیتی آن حضرت قرار داشت این برنامه ها در سه مرحله «بینش افزایی» «دانش افزایی» و «مهارت افزایی» اجرا می شد. با این نگاه تربیتی اگر چه نامه 31 امام علی در نهج البلاغه خطاب به امام حسن است اما حکایت از آن دارد که این برنامه تربیتی برای یکایک فرزندان اجرایی شده است؛ زیرا آن حضرت فرزندانش را پاره تن خود می دانست:

«و وجدتک بعضی، بل وجدتک کلی، حتی کأن شیئاً لو أصابک أصابنی، وکأن الموت لو أَتَاک أَتَانِی، فَعَنَانِی مِن أمرک ما یعنینی من أمر نفسی؛[7] چون تو را جزیی از وجود خود بلکه تمام وجود خودم یافتم گویی که اگر ناراحتی به تو رسد به من رسیده و اگر مرگ دامانت را بگیرد دامن مرا گرفته به این جهت توجه به کار تو را اهتمام به کار خود یافتم.

سپس در ادامه می فرمایند: «إِنَّما قَلب الحَدَثِ کالأرض الخالیة ما أُلقی فِیهَا مِنْ شَیءٍ قَبِلَتْهُ فبادرتک بالأدب قبل ان یقسو قلبک؛ و از آنجا که قلب جوان همچون زمین خالی است و هر بذری در آن پاشیده شود، آن را می پذیرد؛ پیش از آنکه قلبت سخت شود و فکرت به امور دیگر مشغول گردد (گفتی ها را گفتم)».

درباره تربیت نسلی در روزگار معاصر میتوان به خاندان بسیاری از علمای برجسته شیعه و نیز خاندان معظم شهدا و بسیاری از مؤمنان اشاره کرد که با تربیت صحیح دینی و خانوادگی توانسته اند نسلی نمونه و خدوم به جامعه تحویل دهند برای مثال میتوان به خاندان آیت الله خامنه ای اشاره کرد که نسل در نسل از پدرشان (سید جواد) و جدشان (سید حسین)، از علما و اهل تقوا و مبارز در راه خدا بودند.[8]

مادر نیز در این تربیت نقش تعیین کننده ای دارد؛ چنانکه ام البنین مادر عباس نیز همواره همین مسیر تربیت اسلامی را پیمود. این بانوی ارجمند پس از حادثه کربلا نیز همواره در مسیر اهل بیت قرار داشت. او در حالی که دست فرزند عباس را که عبیدالله نام داشت. می گرفت، روزها به بقیع میرفت و برای فرزندانش مرثیه سرایی می کرد. مردم مدینه برای شنیدن مرثیه های جانسوز او اجتماع و همنوای با او گریه میکردند. عزاداری او به اندازه ای جانسوز بود که حتی هنگامی که مروان بن حکم آن منظره را دید متاثر شد و اشک ریخت.[9] مادران شهدا نیز با تأسی به زنان اهل بیت و این بانوی ارجمند، صبر و استقامت را پیشه کردند و به نماد صبر و بردباری برای خدا تبدیل شدند. مادر شهیدان سجادیان (سید کریم 18 ساله، سید کاظم 19 ساله، سید داود 27 ساله و سید قاسم 35 ساله) که همسرش هم شهید شد، بعد از 35 سال چیزی جز «سلامتی حضرت آقا» نمی خواهد.[10]

«فرق مادر شهید

یا تمام مادران دیگر زمین

خلاصه میشود به این:

مادر شهید

پیش از آنکه مادر شهید می شود.

شهید می شود. ....»[11]

تربیت نسلی و علاقه حضرت عباس(ع) به اهل بیت(ع)

پیوند قلبی حضرت عباس با خاندان اهل بیت، از همان زمان امام علی شکل گرفته بود.[12] ایشان جزو آن دسته از فرزندان امام علی بود که در شمار یاران حسنین بودند و از امام علی روایت نیز نقل میکردند. بعدها نوادگانش این روایت ها را سینه به سینه ثبت کردند. در یکی از این روایت ها آمده است:

روزی امام علی همه پسرانش و از جمله عباس را فرا خواند و به آنها فرمود: «در میان خودتان، کوچک ترها به بزرگترها احترام بگذارید و بزرگ ترها نسبت به کوچک ترها مهربان باشید. در فراگیری دین تلاش کنید و تقوی پیشه نمایید. .. و همگی از حسنین فرمان ببرید».[13] عباس در خانه امام علی مسائل شرعی و احکام اسلامی را فرا می گرفت و کتب و احادیثی را که امام علی ثبت و ضبط نموده بودند، در اختیار داشت.[14]

بعد از شهادت امام حسن، نزدیک ترین شخص به امام، برادرش حضرت عباس که در جایگاه معاون، ایشان در کربلا به سمت پرچمداری سپاه برگزیده شد.[15] این میزان علاقه میان حضرت عباس و اهل بیت، دو طرفه بود؛ چنانکه وقتی دشمن در روز تاسوعا به سوی سپاه امام حسین حرکت کرد آن حضرت با لحنی بسیار محبت آمیز به برادرش عباس فرمود: «یا عباس ارکبْ بِنَفْسِی أَنْتَ یا أَخِی حَتَّی تَلْقَاهُمْ وَ تَقُولَ لَهُمْ مَا لَکمْ وَ مَا بدَا لَکمْ وَ تَسْأَلُهُمْ عَمَّا جَاءَ بِهِمْ؛[16] ای عباس جانم به فدایت ای برادر! سوار شو و برو از آن ها بپرس هدف آنها چیست؟ چه روی داده است و پیرس چه دستور تازه ای به آنان داده شده است؟». این در حالی بود که امام حسین بیش از 20 سال از ایشان بزرگتر بود در آن سو حضرت عباس نیز در معرکه داغ کربلا نهایت وفاداری را به جا آورد و به برادرانش (فرزندان ام البنین) فرمود: «بروید در پیشگاه امام حسین بجنگید و از ایشان دفاع کنید».[17] خود نیز به مبارزه پرداخت تا به شهادت رسید.[18] هنگام شهادت آن حضرت نیز این عاطفه دو طرفه تداوم یافت و امام حسین بر بالینش آمد و فرمود: «خدا تو را پاداش خیر عطا بفرماید که در راه خدا حق جهاد را به جا آوردی».[19]

نکته مهم این ماجرا، نگاه اعتقادی حضرت عباس به امام بود و آن را به صراحت هنگام رد کردن امان نامه شمر بیان کرد و لقب اعتقادی «ابن رسول الله» را برای امام حسین به کار برد: «شمر! خدا تو و امان نامه ات را لعنت کند؛ چطور ما در امان باشیم، اما پسر رسول خدا امان نباشد».[20] پس از شهادت نیز مانند مؤمن آل یس که قرآن درباره او می فرماید: «یالَیتَ قَوْمی یعْلَمُونَ بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکرَمین»،[21] پس از شهادت در راه خدا از مقربین درگاه الهی، و به لقب «باب الحوائج» معروف شد.

منم ماه بنی هاشم که عباس است نام من

بود ام البنین مام و علی باب کرام من

بود این افتخارم بس که گوید خسرو خوبان

بود عباس نام آور نگهبان خیام من

من آن سرباز جانبازم که از لطف خداوندی

لبالب از می حب حسینی گشته جام مـن

ندادم تن به زیر بار ظلم و ذلت و خواری

که بر ذرات عالم گشته واجب احترام من[22]

بازماندگان عباس بن علی(ع) در تاریخ

همه خاندان و فرزندان حضرت عباس به پیروی از آن حضرت همواره در خط اهل بیت بودند. بنا بر اسناد تاریخی و نسب شناسی از حضرت ابوالفضل عباس تنها یک پسر به نام «عبیدالله» به جای ماند که مادرش لبابه، دختر عبیدالله بن عباس بن عبدالمطلب بود و این فرزند در کربلا اسیر شده بود.[23]

این شهر آشوب در مناقب آل ابیطالب، به پسر دیگری برای آن حضرت به نام محمد اشـاره کرده است که در کربلا شهید شد اما این نام در هیچ یک از کتب پیش از او وجود ندارد. طبــق سخن مورخان و عالمان علم انساب از عبیدالله پسر عباس دو پسر به نام های «حسن» و «عبدالله» به جای ماند که از «عبدالله» نسلی باقی نماند، حسن نوه حضرت عباس فرزندانی داشت که نامشان به این ترتیب ثبت شده است: عباس، ابراهیم، حمزه، عبیدالله، علی و فضل.[24]

- عباس بن حسن بن عبید الله بن عباس، شش پسر به نامهای عبیدالله، علی، حمزه، احمد، عباس و فضل از او به جا ماند. هر کدام از این شش، برادر بعدها نسلی از ایشان به جای ماند.[25]

- ابراهیم فرزند حسن بن عبیدالله بن عباس که خود از فقیهان، ادیبان و زاهدان به شمار می رفت، صاحب دو پسر به نامهای علی و حسن شد. برخی معتقدند بعدها علی بـه قــم آمــد و «شاه سید علی» امامزاده معروف قم هموست. گفته شده وی 19 پسر داشت.[26]

- حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس، از او دو پسر به نام های «علی» و «قاسم» به جای ماند.[27]

- عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس، نسل زیادی از وی به جا ماند و بیشتر خاندان عباس بن علی از او ادامه یافتند.[28] او پنج پسر داشت که یکی از آنها به نام «عبدالله»، به تنهایی 17 پسر داشت.[29]

- علی بن حسن بن عبیدالله بن عباس، نسل زیادی از وی به جای ماند. یکی از پسرانش «حسین» معروف به ابوعبدالله در مدینه ساکن شد که هشت پسر داشت.[30]

- فضل بن حسن بن عبیدالله بن عباس، یکی از شعرای بنی هاشم بود که نسل او از طریق دو پسرش «محمد» و «عباس» ادامه یافت.[31]

تعامل خاندان ابوالفضل عباس(ع) با اهل بیت(ع)

پس از شهادت حضرت عباس، ارتباط خاندان امام حسین و بازماندگان عباس به دلیل مصبیت مشترک کربلا با یکدیگر تنگاتنگ شد و نقش ام البنین در این میان بسیار پررنگ بود.[32] از این زمان به بعد ارتباط عاطفی و اعتقادی دو خاندان در مآخذ تاریخی و حدیثی دیده می شود. برای مثال عبیدالله بن عباس به پسر عمویش امام سجاد بسیار علاقمند بود و در مجالس خانگی امام حاضر میشد. در یکی از این دیدارها، آن حضرت نگاهی به عبیدالله انداخت و فرمود:

رحم الله العباس فلقد آثر و أبلی و قدَی أَخَاهُ بِنَفْسِهِ حَتَّی قُطِعَتْ یدَاء فَأَبْدَلَهُ الله عَزَّ وَ جَلَّ بِهِمَا جَنَاحَینِ یطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکةِ فِی الْجَنَّةِ کمَا جَعَلَ لِجَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِندَ اللهِ تَبَارَک و تعالی منزلة یغبطة بها جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یوْمَ القِیامة؛[33]

خدای تعالی عمویم عباس را رحمت کند چه سختیها کشید و خود را فدای برادرش نمود تا دستانش قطع شد و پروردگار در بال به وی هدیه کرد که مانند جعفر طیار به همراه فرشتگان در بهشت پرواز نماید. او نزد خدا جایگاهی دارد که شهدا به آن غبطه میخورند.

بعدها نوادگان حضرت عباس نیز با ائمه شیعه ارتباط نزدیکی داشتند یا در قیام ها شرکت می کردند که در سه بخش به آنها اشاره میشود.

1. شاگردان اهل بیت و نویسندگان سرشناس شیعی

در میان خاندان آن حضرت برخی جزو یاران ثقه و درستکار اهل بیت بودند که شهرت زیادی داشتند. برای مثال حمزه بن قاسم بن علی بن حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس، یکی از راویان شیعه و ثقه بود که احادیث زیادی گردآوری کرد و کتابی نیز درباره راویان امام صادق با نام من روی عن جعفر بن محمد نوشت.[34] وی در عرصه گسترش باور به مهدویت نیز فعال بود. از او روایتهایی درباره قیام قائم در منابع ثبت شده است.[35]

ابوالقاسم علی بن محمد، از نوادگان حضرت عباس و از جمله راویان اهل بیست بود که روایتهای حقانیت اهل بیت را در شرایط حساس عصر عباسیان از زبان رسول خدا نقل کرده است. برای مثال روایتی از رسول خدا را چنین نقل کرده است:

إِنَّ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَصِیّی وَ إِمَامُ أُمَّتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَیهَا بَعْدِی وَ مِنْ وُلدِهِ الْقَائِمُ المنتظر الذی یملأ الله به الأرض قسطا وعدلا کما ملئت جورا و ظلماً؛[36] بدانید که علی بن ابیطالب، جانشین و امام پس از من است. مهدی از نسل او خواهد آمد و دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد هنگامی که پر از ستم و ظلم شده است.

محمد بن حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس که مردی دانا و ارجمند بود، مانند یک مبلغ دینی به بصره و شهرهای دیگر می رفت و در آنجا حدیثهای امام رضا را برای مردم بازگو می کرد. حمزه بن قاسم بن حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس نیز از اخبار اهل بیت به خوبی آگاه و برای روشنگری مردم راوی رخدادهای مربوط به خاندان اهل بیت بود.[37]

موسی بن محمد بن اسماعیل بن عبدالله بن عبیدالله بن عباس نیز روایتی درباره سلسله از زمان امام علی به بعد نقل کرده است که در منابع این روایت مناقبی ثبت شده است.[38] همچنین عبیدالله بن علی از نوادگان حضرت عباس، کتاب جعفریات را که دوره کامل فقه شیعه است، تألیف نموده و در سال 312 ق رحلت کرده است.[39]

2. ارتباط عاطفی خاندان حضرت ابوالفضل عباس(ع) با اهل بیت(ع)

علاقه و دوستی میان خاندان حضرت ابوالفضل عباس با ائمه، تا آن اندازه گسترده و مداوم بود که تا قرنها همچنان حفظ شد. برای نمونه محمد بن علی بن حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس، از راویان امامین عسکریین، تا آنجا به امام نزدیک بود که مادر امام زمان پس از شهادت امام حسن عسکری در خانه او اقامت گزید.[40]

عبد الله بن حسن بن عبدالله بن عباس نیز هنگامی که امام رضا در مرو ولیعهد بود، در کنار آن حضرت بود.[41]

3. قیام کنندگان از خاندان حضرت ابوالفضل عباس(ع)

برخی از افراد خاندان حضرت ابوالفضل عباس در طول تاریخ علیه دولت های ستمگر قیام کردند. برای مثال در سال 247 هجری قمری، علی بن عبدالله بن محمد بن فضل بن حسن بن عبیدالله بن عباس در منطقه هجر علیه عباسیان قیام کرد و مردم بسیاری نیز به دور او گرد آمدند، اما این قیام شکست خورد.[42] بخشی از نوادگان آن حضرت نیز هنگامی که سایر علویان قیام می کردند، به قیام آنها می پیوستند.

فهرست منابع

کتب

1. این اثیر، عزالدین علی بن محمد الکامل فی التاریخ بیروت: دار صادر - دار بیروت، 1385ق.

2. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی الإصابة فی تمییز الصحابة تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

3. ابن طاووس، علی بن موسی الیقین باختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین، تحقیق اسماعیل انصاری زنجانی خونینی چاپ اول، قم: دار الکتاب، 1413ق.

4. ابن طقطقی، محمد بن تاج الدین الاصیلی فی انساب الطالبین، تحقیق مهدی رجایی، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1418ق.

5. ابن میثم بحرانی میثم بن علی شرح نهج البلاغه مشهد: آستان قدس رضوی، 1417ق.

6. ابو مخنف لوط بن یحیی، وقعة الطف، تصحیح محمدهادی یوسفی غروی، چاپ سوم، قم: جامعه مدرسین، 1417ق.

7. ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، بیروت: دارالمعرفة [بیتا].

8. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داود الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر، قم: منشورات الرضی، 1368ش.

9. بلاذری، احمد بن یحیی انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، چاپ اول، بیروت: دار الفکر، 1417ق.

١٠. بیضون لبیب موسوعة کربلاء چاپ اول، بیروت مؤسسة الاعلمی، 1427ق.

11. تمیمی مغربی، قاضی نعمان بن محمد شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، چاپ اول، قم: جامعه مدرسین، 1409ق.

12. جریری نهروانی، معافی بن زکریا، الجلیس الصالح الکافی و الأنیس الناصح الشافی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1426ق.

13. حلی، حسن بن یوسف رجال العلامة الحلی، تحقیق محمد صادق بحر العلوم، چاپ دوم نجف دارالذخائر، 1411ق.

14. رازی، فخرالدین محمد بن عمر الشجرة المبارکة فی أنساب الطالبیة، چاپ دوم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1419ق.

15 صدوق، محمد بن علی الخصال، تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ اول، قم: جامعه مدرسین، 1362ش.

16. صفار، محمد بن حسن بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، تحقیق محسن کوچه باغی، چاپ دوم قم مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ق.

17. قاسم رسی، یحیی بن حسین، درر الاحادیث النبویة بالأسانید الیحیویة تحقیق عبدالله بن حمود العزی، الطبعة الأولی اردن - عمان: مؤسسه الامام زید بن علی الثقافیة 1422ق.

18. کلینی، محمد بن یعقوب الکافی، چاپ اول، قم: دار الحدیث، 1429ق.

19. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: دارالتراث، 1387ق.

20. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

21. مروزی از وارقانی سید عز الدین الفخری فی أنساب الطالبین، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1409ق.

22. نجاشی، احمد بن علی رجال النجاشی، چاپ ششم قم مؤسسة النشر الاسلامی التابعـه لجامعة المدرسین، 1365ش.

سایت ها

1. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی سید علی خامنه ای 

خبرگزاری بین المللی قرآن، «فرق مادر شهید با تمام مادران دیگر زمین»، 1397/11/29، کد خبر: 3791357

خبرگزاری مشرق، «پای حرفهای همسر شهیدی که مادر 4 شهید است»، 1393/01/31 کد خبر: 302392

پی نوشت ها: