جهان در گیر و دار بیابان زدایی/ وجود بیش از ۷ میلیون هکتار کانون بحرانی در کشور

به گزارش خبرنگار حوزه محیط زیست گروه اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان؛ نیازهای بی پایان انسان و میل او به پیشرفت و توسعه باعث شده تا در طول سالیان متمادی به جان زمین بیفتد و تمام عناصر آن را خودخواهانه از بین ببرد و یا مورد استثمار قرار دهد. روز به روز بر مشکلات ناشی از دخالت عامل انسانی در طبیعت افزوده می شود و خسارت های جبران ناپذیری را به بار می آورد.

حالا با یکی از نگران کننده ترین چالش های امروزی دنیا مواجهیم که ذره ذره زمین را می خورد و از آن تنها متروکه ای بی آب و علف به جا می گذارد. دانشمندان زیادی دور هم جمع شده و نام بیابان زایی را برای این پدیده انتخاب کرده اند تا شاید بتوانند توصیفی در خور، از آن ارائه دهند.

این فرآیند بیابان زایی در حقیقت به این دلیل رخ می دهد که اکوسیستمهای نواحی خشک که بیش از یک سوم کره زمین را در بر می گیرند شدیداً  در معرض استفاده بیش از حد و عدم بهره برداری صحیح از زمین قرار دارند. فقر، عدم ثبات سیاسی، جنگل زدایی و تخریب جنگلها، چرای بیش از حد دامها و روشهای نامناسب و نادرست آبیاری همگی می تواند به کاهش میزان حاصلخیزی زمین بیانجامد.

 

پیشروی و توسعه بیابانها زندگی بیش از 250 میلیون نفر را در سراسر جهان مستقیماً تحت تأثیر قرار  داده و در عین حال زندگی نزدیک به یک میلیون نفر را در بیش از صد کشور به مخاطره می اندازد، مردمی که اکثراً در فقیرترین، محرومترین و ضعیفترین کشورها به لحاظ مسائل سیاسی به سر می برند.

از این رو در تقویم های جهانی 17 ژوئن مصادف با 27خرداد با عنوان روز جهانی بیابان زدایی شناخته می شود و کشورهای مختلف سعی می کنند برنامه هایی را در این زمینه به اجرا درآورند.

در هر سال شعاری برای این روز انتخاب می شود که هدف خاصی را دنبال می کند و خط مشی کلی را برای کشورها تعیین می کند. این شعار حکایت از نگرانی هایی دارد که بیش از سایر مشکلات در این زمینه، نیاز به توجه دارند و باید اقداماتی فوری در رابطه با آنها صورت پذیرد. امسال این روز با شعار «همه، لیاقت داشتن آینده را دارند»، از احیای زمین های آسیب دیده حمایت کنیم. 

 

ایران، کشوری با 164 میلیون هکتار مساحت است که بیشتر مناطق آن را اقلیم خشک و فرا خشک فرا گرفته است. در واقع محدوده بیابانی ایران 32 میلیون هکتار از مساحت کل آن است که 7 میلیون و 400 هزار هکتار از آن از کانون های بحرانی هستند.

در حدود 90 درصد ایران با سه حوزه مشخص دشت لوت، دشت کویر و بیابان های مسیله در معرض بیابان زایی قرار دارند و عوامل انسانی مانند بهره برداری بی رویه از آب های زیرزمینی و خاک سبب افزایش این میزان می شود. تخمین زده می شود که در هر سال در حدود 100 هزار هکتار به بیابان های کشور افزوده می گردد و قسمتی از زمین از بین می رود.

ایران سومین کشوری بود که به کنوانسیون مقابله با بیابان زدایی پیوست و فعالیت بیابان زدایی خود را از سال 1344 آغاز کرد. حدود دو میلیون هکتار جنگل در دست کاشت در 4 استان حاصل فعالیت این سالهاست که نقش عمده ای در حفاطت از شهرها و روستاها، کاهش آلودگی، تامین علوفه و تولید چوب، مراقب از تاسیسات صنعتی، نظامی، اقتصادی  داشته است.

در هر سال، به مناسبت این روز، سمینارها و کنفرانس هایی در سراسر کشور برگزار می شود و در آن کارشناسان به ارائه راه حل هایی در زمینه بیابان زدایی و کاهش سرعت بیابان زایی در کشور می پردازند.

در برخی مناطق کاشت درخت و گیاهان بیابان زدا، اجرای برنامه های آموزشی و غیره نیز صورت می گیرد.

- کاشت درختان و گیاهان مقاوم و متناسب با مناطق خشک همچون گیاهان شوره‌زی،بنه، کنار، کهور، سمر، کرت، کوهنگ (درخت)، سلم، اکالیپتوس، اقاقیا، کاسیا، کرتکی، رمیلک

- پخش سیلاب و پخش آب

- تعادل دام و مراتع برای حفاظت از پوشش گیاهی موجود

- بهره گیری از روش‌های کارآ در انباشتن آب باران

- احیاء شوره زارها

- سوخت‌های جایگزین

 

کشورهایی که کمابیش با مساله پیشروی بیابانها دست به گریبانند، در حال اجرای کنوانسیون از طریق توسعه  و اجرای برنامه هایی در مقیاسات ملی، بین منطقه ای و منطقه ای هستند. معیارهایی در خصوص تدارک و آماده سازی این برنامه ها در پیوست شماره پنج کنوانسیون پیرامون اجرای برنامه های منطقه ای به تفصیل ذکر شده است و  آفریقا (که به دلیل شدیدتر بودن پیشروی بیابانها در درجه اول اهمیت قرار دارد)، آسیا، آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب، شمال دریای مدیترانه و قسمتهای مرکزی و شرقی اروپا را در برمی گیرد.

کنوانسیون فصل جدیدیی را در بیابان زدایی و ستیز با بیابان زدایی می گشاید، اما این تازه ابتدای راه است. کشورها به طور اخص در حال تجدید نظر و بررسی برنامه های اجرایی هستند. مضاف بر آن توجه دولتها به مسائلی نظیر رشد و افزایش آگاهی، افزایش میزان تحصیلات و برنامه های آموزشی در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته معطوف است.

 

جهت پیشروی بیابانها تنها هنگامی معکوس می شود که تغییرات شگرف در گرایشها و رفتار های محلی و بین المللی پدید آید. این تغییرات قدم به قدم ما را به بکار گیری پایدار زمین و امنیت غذایی برای جمعیت در حال رشد جهان رهنمون می سازد.

به این ترتیب بیابان زدایی به معنای واقعی تنها بخشی از هدفی به مراتب عظیم تر است و آن عبارتست از توسعه پایدار کشورهای متاثر از خشکسالی و پیشروی بیابانها.

میانگین سالانه ریزش باران در بیابانهای ایران کمتر از 50 میلیمتر است این در حالیست که همین میزان در مورد کل کشور به 320 میلیمتر در سال بالغ می شود. بیابانها و مناطق بیابانی بر روی هم 34 میلیون هکتار از اراضی ایران را به خود اختصاص می دهند و 12 میلیون هکتار نیز ماسه ای بوده و یا از شن و ریگ روان پوشیده شده است.

علیرغم اینکه عوامل زیست محیطی، تغییرات آب و هوایی و کمبود بارش کافی نقشی بسزا در فروسایی زمین و پیشروی بیابانها دارند، در برخی از موارد فعالیتهای انسانی را نیز باید در زمره این گروه  قرار داد. فرآیندهای فروسایی زمین و  پیشروی بیابانها در ایران در دهه های اخیر به دلیل عوامل ذیل تسریع شده است:

 

الف. جمعیت ایران در ظرف 20 سال گذشته دو برابر شده است. در همین راستا نیاز به محصولات کشاورزی و فرآورده های روستایی مردم را مجبور به استفاده از زمین کرده است تا بدون توجه به پتانسیل و میزان حاصلخیزی جنگلها و مراتع آنها را به زمینهای زراعی تبدیل کنند.

 

ب. چرای بیش از حد دامها در مراتع و استفاده بی رویه از این مناطق بسیار شایع است.  

 

پ. استفاده بی رویه از چوب درختان و گیاهان برای مصارف خانگی نظیر پخت و پز و سیستم حرارتی منازل به همراه استفاده بی رویه از منابع آبی راه را بیشتر به سوی فروسایی زمین فراهم می کند.

 

ت. آوارگان به دلیل برطرف کردن نیازهای خود در زمینه های تأمین سوخت، کشاورزی و پرورش گیاهان در  فروسایی حدود 2/1 میلیون هکتار از منابع طبیعی سهیم بوده اند.

امروزه پروژه های تثبیت ریگهای روان و برنامه های بیابانزدایی سالانه حدود یک میلیون هکتار از اراضی را در بر می گیرد.

اقدامات مبتکرانه در خصوص تثبیت شنها و ریگهای روان شامل مراحل و روشهای بیولوژیکی، مکانیکی و شیمیایی است و فعالیتهایی نظیر کاشت نهال، بذر افشانی محصور سازی اراضی و استفاده از نفت خام به منظور محافظت از ریشه های گیاهان  را در بر می گیرد.

تاکنون بیش از 4 میلیون هکتار از مناطق بیابانی و بایر ایران احیا شده اند. در این ارتباط یکی از عمده ترین این تلاشها برنامه اجرایی ملی است که در سال 1992 آغاز شده است. دست اندرکاران این برنامه در نظر دارند تثبیت ریگهای روان و بیابانزدایی  10 میلیون هکتار از اراضی  فروسایی شده را عملی سازند. فعالیتهای ایرانیان در مدت این سال ها در زمینه تثبیت شن و ریگ روان و بیابانزدایی مجموعه ارزشمندی از تجارب و تخصصهای تکنیکی را به دست می دهد.

 

بیابان زدایی مساله ای جهانی بوده و تنها به مناطق جغرافیایی خاص محدود نیست. در عین حال ایران فعالانه با کشورهای متاثر از این فرآیند و آژانس‌های علاقمند به همکاریهای دو جانبه، همکاری کرده است. این خود نشان دهنده تعهدات ایران در زمینه های مذکور و نیز در زمینه ائتلاف جهانی علیه فروسایی زیست محیطی بویژه بیابانزدایی است.

گزارش از رقیه همتی