اجزاء و تقسیمات قرآن کریم

سوره از«سور بلد»(دیوار بلند و گرداگرد شهر)گرفته شده است، زیرا هر سوره آیاتی را در بر گرفته است و به آن احاطه دارد، مانند حصار(سور)شهر که خانه هایی را در بر گرفته است.

مفهوم سوره و آیه

برخی آن را به معنای بلندای شرف و منزلت رفیع گرفته اند، زیرا بنابر گفته ابن فارس یکی از معانی سوره، علو و ارتفاع است و«سار یسور»به معنای غضب نمودن و بر انگیخته شدن از همین ماده است.هر طبقه از ساختمان را نیز سوره می گویند.

ابو الفتوح رازی می گوید:«بدان که سوره را معنا منزلت بود از منازل شرف و دلیل این، قول نابغه ذبیانی است:

ا لم تر ان الله اعطاک سورة تری کل ملک دونها یتذبذب

نمی بینی که خداوند به تو شرف و منزلتی رفیع داده است که هر پادشاهی نزد آن متزلزل می نماید».اضافه می کند:«با روی شهر را از آن جهت سور خوانند که بلند ومرتفع باشد» ⁽¹⁾.

برخی دیگر آن را از«سور»به معنای پاره و باقی مانده چیزی دانسته اند.ابو الفتوح در این باره می گوید:«اما آن که مهموز گوید، اصل آن از«سؤر الماء»باشد و آن بقیه آب بود در آبدان و عرب گوید:«اسارت فی الاناء»اگر در ظرف چیزی باقی گذاری.

از همین جاست که اعشی بنی ثعلبه-شاعر عرب-می گوید:

فبانت و قد اسارت فی الفؤاد صدعا علی نایها مستطیرا

آن زن، از من جدا شد و در دل باقی گذارد شکافی عمیق بر اثر دوری خود که هرلحظه در حال گسترش است » ⁽²⁾.

بنابر این، سوره در اصل سؤوه بوده(به معنای پاره ای از قرآن)و به منظور سهولت در تلفظ، همزه به واو بدل شده است، و تمام قاریان متفقا آن را با واو خوانده اند و درهیچ یک از موارد نه گانه که در قرآن آمده کسی آن را با همزه قرائت نکرده است.

آیه، به معنای علامت است، زیرا هر آیه از قرآن نشانه ای بر درستی سخن حق تعالی است یا آن که هر آیه مشتمل بر حکمی از احکام شرع یا حکمت و پندی است که بر آن ها دلالت دارد:

و تلک آیات الله نتلوها علیک بالحق و انک لمن المرسلین ⁽⁴⁾ و ...کذلک یبین الله لکم الآیات لعلکم تتفکرون ⁽⁵⁾.

جاحظ گوید:«خداوند کتاب خود را-کلا و بعضا-بر خلاف شیوه عرب نام گذاری کرد و تمام آن را قرآن نامید.چنان که عرب مجموع اشعار یک شاعر رادیوان می گوید.و بعض(پاره)آن را مانند قصیده دیوان، سوره و بعض سوره را مانندهر بیت قصیده، آیه نامیده و آخر هر آیه را مانند قافیه در شعر، فاصله گویند» ⁽⁶⁾.

راغب اصفهانی می گوید:«آیه، شاید از ریشه «ای »گرفته شده باشد، زیرا آیه است که روشن می کند:ایا من ای، کدام از کدام است »ولی صحیح آن است که از«تایی »اخذ شده باشد، زیرا تایی به معنای تثبب و پایداری است.گویند:«تای ای ارفق، مدارا کن، آرام باش »و شاید از«اوی الیه »گرفته شده باشد، به معنای پناه بردن و جای گزین کردن و هر ساختمان بلندی را آیه گویند: ا تبنون بکل ریع آیة تعبثون ⁽⁷⁾ ، در زمین های مرتفع ساختمان های بلندی به پا می دارید و بیهوده کاری می کنید».

سپس گوید:«هر جمله ای از قرآن را که بر حکمی از احکام دلالت کند آیه گویند، خواه سوره کامل باشد یا چند فصل یا یک فصل از یک سوره، و گاه به یک کلام کامل که جدا از کلام دیگر باشد آیه گویند.به همین اعتبار آیات سوره ها قابل شمارش است و هر سوره را مشتمل بر چند آیه گرفته اند» ⁽⁸⁾.

لازم است به طور اختصار یاد آور شویم که اشتمال هر سوره بر تعدادی آیات، یک امر توقیفی است.و کوچک ترین سوره-سوره کوثر-شامل بر سه آیه است.وبزرگ ترین سوره-سوره بقره-شامل بر 286 آیه است.به هر تقدیر کم یا زیاد بودن آیه های هر سوره با دستور خاص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انجام گرفته و هم چنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است، و در این امر سری نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات می باشد.

اسامی سوره ها

اسامی سوره ها مانند تعداد آیات هر سوره توقیفی است، و با صلاح دید شخص پیامبر نام گذاری شده است.بیش تر سوره ها یک نام دارد و برخی دو یا چند نام.این نام گذاری ها، طبق شیوه عرب با کوچک ترین مناسبت انجام می گرفته است ⁽⁹⁾ که وجه تسمیه برخی از آن ها در جدول زیر آمده است:

وجه تسمیه	نام سوره
استعمال لفظ بقره و سخن گفتن درباره آن فقط در این سوره بوده است،گر چه لفظ «البقر»در سوره انعام(آیه 144 و 146)و لفظ «بقرات »در سوره یوسف(آیه 43 و 46)آمده است ولی با آن تفصیلی که در سوره بقره درباره آن سخن گفته شده، در آن ها مطلبی نیامده	بقره
لفظ «آل عمران »فقط دو بار در این سوره(آیه 33 و 35)آمده است و در جای دیگر قرآن نیست.	آل عمران
درهفده آیه از این سوره احکام نساء به تفصیل آمده است.	نساء
فقط در این سوره(آیه 112 و 114)لفظ «مائده »آمده است و در جای دیگر قرآن ذکر نشده است.	مائده
در شش آیه از این سوره بیش از سایر سوره ها درباره انعام سخن گفته شده است.	انعام
فقط در این سوره(آیه 46 و 48)لفظ «اعراف »دو بار آمده است.	اعراف
فقط در این سوره(آیه 1)لفظ «انفال »دو بار آمده است.	انفال
درباره برائت از مشرکین گفته شده است و در جای دیگر قرآن بدین صورت مطلبی نیامده است.	برائت
تنهاسوره ای است در قرآن که از حالات حضرت یونس سخن به میان آمده است.	یونس
فقط در این سوره درباره حضرت هود سخن گفته شده است.	هود
در این سوره بیست و پنج بار نام مبارک این پیامبر تکرار شده است.	یوسف
تنهاسوره ای(آیه 13)است که از تسبیح رعد سخن گفته شده است و در سوره بقره(آیه 19)از رعد فقط نامی برده شده است.	رعد
به تفصیل از دعای ابراهیم درباره شهر مکه و ذریه طیبه اش، سخن گفته شده است.	ابراهیم
تنها سوره ای است که در آن از اصحاب حجر سخن گفته شده است.	حجر
تنهاسوره ای است که از نحل سخن به میان آمده است.	نحل
تنهاسوره ای است که در آن از اسراء سخن گفته شده است.	اسراء
تنها سوره ای است که در آن درباره اصحاب کهف مطلبی آمده است.	کهف
تنهادر این سوره سر گذشت حضرت مریم با عنوان «و اذکر فی الکتاب مریم...»(آیات 35-16)به تفصیل آمده و در سوره آل عمران با عنوان آل عمران به شرح حال او اشاره شده است.	مریم
با لفظ «طه » آغاز شده است.	طه
تنها سوره ای است که از انبیای معروف(نزد عرب)سخن به میان آمده است.	انبیا
در این سوره به تفصیل(آیات 38-25)از احکام حج سخن گفته شده و اعلام به حج شده است:«و اذن فی الناس بالحج...».	حج
این سوره با جمله «قد افلح المؤمنون...»آغاز شده است.	مؤمنون
آیه نور در این سوره آمده است.	نور
دراین سوره قرآن با نام فرقان آورده شده و نزول آن یاد آوری شده است و خداوند به خود تبریک گفته است.	فرقان
تنهاسوره ای است که لفظ «شعراء»در آن آمده است.	شعراء
این سوره تنها سوره ای است که در آن از نمل سخن گفته شده است.	نمل
در این سوره عبارت «قص علیه القصص »(هم فعل و هم مصدر)آمده است،گر چه در سوره یوسف نیز«نقص علیک احسن القصص »آمده، ولی در آن جا اولویت با تسمیه به نام یوسف بوده است.	قصص
تنهاسوره ای است که این نام در آن برده شده است.	عنکبوت
تنها سوره ای است که این نام در آن برده شده است.	روم
به جهت اشتمال آن بر آیه سجده بدین نام نامیده شده است،البته در سه سوره دیگر نیز آیه سجده وجود دارد، ولی اولویت در آن ها با دیگر نام هاست.	سجده
تنهاسوره ای است که در آن به واقعه احزاب اشاره شده است.	احزاب
تنهاسوره ای است که در آن لفظ «سبا»ذکر شده است.	سبا

به گونه ای که ملاحظه شد در نام گذاری سوره ها مناسبتی وجود دارد.البته عللی که در این نام گذاری ها ذکر می شود هرگز وجه انحصار ندارد، زیرا در نام گذاری، کم ترین مناسبت کافی است:«یکفی فی التسمیة ادنی مناسبة ».

تعدد نام برخی سوره ها

بیش تر سوره ها یک نام دارند.برخی دو یا سه یا بیش تر که این تعدد در نام به جهات خاصی بوده است.مانند:

سوره حمد با نام فاتحة الکتاب و ام الکتاب و السبع المثانی.جلال الدین سیوطی بیش از بیست نام برای این سوره آورده است ⁽¹⁰⁾.

فاتحة الکتاب:از آن جهت بدین نام خوانده شده که نخستین سوره قرآن است.نه فقط در مصحف شریف به عنوان اولین سوره بت شده، بلکه اولین سوره کاملی است که از آسمان فرود آمده است.

ام الکتاب:ام به معنای مقصد و هدف است و سوره حمد بدین جهت ام الکتاب خوانده شده که تمام اهداف و اغراض قرآنی در این سوره کوتاه فراهم شده است.

از این رو این سوره را افضل سور قرآنی به شمار آورده اند.

السبع المثانی:مشتمل بر هفت آیه و از سوره های کوتاه است(که به آن ها مثانی گفته می شود).از این جهت مثانی گفته می شود که قابل تکرار است، و بیش ازسوره های بلند تلاوت می شود.

نمونه های از نام های متعدد سوره ها در زیر ارائه می شود:

توبه، برائت.نبا، عم.

اسراء ⁽¹¹⁾ ، سبحان، بنی اسرائیل.بینه، لم یکن.

نمل، سلیمان.ماعون، دین، ارایت.

غافر، مؤمن.مسد، تبت.

فصلت، سجده.توحید، اخلاص ⁽¹²⁾.

محمد، قتال.دهر، انسان، هل اتی.

قمر، اقتربت.قریش، ایلاف.

ملک، تبارک.شرح، انشراح.

معارج، سال، واقع.

نام های گروهی سوره های قرآن

1- سبع طوال:هفت سوره طولانی بقره، آل عمران، نساء، اعراف، انعام، مائده ودو سوره انفال و برائت که به جای یک سوره شمرده شده اند.

2- مئین:سوره هایی که عدد آیات آن ها از صد متجاوز است.ولی از لحاظ حجم به سبع طوال نمی رسند که نزدیک به دوازده سوره اند و عبارتند از:یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، کهف، مریم، طه، انبیا، مؤمنون، شعراء و صافات ⁽¹³⁾.

3- مثانی:سوره هایی که عدد آیات آن ها زیر صد قرار دارد و نزدیک بیست سوره اند.از این جهت مثانی گفته می شوند که قابل تکرارند و به جهت کوتاه بودن بیش از یک مرتبه تلاوت می شوند.

4- حوامیم:هفت سوره ای که با حروف «حم »شروع می شود که عبارتند از:

مؤمن، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف.

5- ممتحنات:نزدیک به بیست سوره اند و عبارتند از:فتح، حشر، سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم.

6- مفصلات:از سوره الرحمان تا آخر قرآن است.به جز چند سوره که ازممتحنات یا مئین شمرده شده اند.چون فواصل(آیه های) این سوره ها کوتاه است بدین نام نامیده شده اند.

1- سوره شعراء دارای 228 آیه کوتاه و هم چنین سوره صافات دارای 182 آیه کوتاه است و بدین جهت از سورمئین شمرده شده اند که از لحاظ حجم سوره همانند سوره های مئین می باشند. !

عدد سوره ها و آیات قرآن

قرآن با 411 سوره از روز نخست به همین صورت فعلی، نه کم و نه زیاد، نازل شده و از طریق پیامبر صلی الله علیه و آله با نقل صحابه و تابعین به دست ما رسیده است. این عدد متواتر است، زیاده بر این فاقد اعتبار و کمتر از این فاقد دلیل است.

تعیین فواصل آیات که هر آیه تا کجا ادامه دارد امری توقیفی است و با دستور ونظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده است و از آن بزرگوار منقول است و مساله ای اجتهادی نیست.بنابر این، صحت آن به درستی و استواری نقل بستگی دارد و این گونه نیست که با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد.چه بسا در وسط مطلب و در اثنا، آیه تمام می شود با آن که مطلب هنوز، ناتمام است و در آیه بعد تمام می شود.پس کوتاهی وبلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفا امر توقیفی است این که گذشتگان در اندازه آیات اندکی اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله احیانا در جایی از آیه توقف می فرمودند و به تلاوت ادامه نمی دادند وگمان می رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر، بدون وقفه ادامه داده اند.

عدد صحیح آیات، طبق روایت کوفیین که صحیح ترین و قطعی ترین روایات است، 6236 آیه است که از مولی امیر مؤمنان علیه روایت کوفیین از ابن ابی لیلی، او از ابو عبد الرحمان سلمی و ازامیر مؤمنان علیه السلام است. «بسم الله الرحمان الرحیم »در سوره السلام روایت شده است ⁽¹⁴⁾.و اکنون عددآیات قرآن در مصحف شریف همین رقم است.این شمارش، مبنی بر آن است که حمد یک آیه محسوب شود و در دیگر سوره ها آیه مستقل به حساب نیامده باشد.و حروف مقطعه در اوایل سور، یک آیه محسوب شود، ولی تعداد آیات هر سوره نزد دیگران مورد اختلاف است.