جعبه‌سیاه فرود بیکاری

فاطمه نصیری : بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود آنکه جمعیت شاغلان کشور در پاییز سال جاری به میزان پیش از زمان شیوع کرونا رسیده، با این حال نرخ مشارکت اقتصادی و نسبت اشتغال همچنان کمتر از پاییز سال1398 است. می‌توان گفت که در مرحله اول شوک کرونا بازار کار ایران را تحت تاثیر قرار داد و موجب شد تا برخی از افراد از این بازار خارج شوند. با این حال مسائلی مانند کیفیت پایین مشاغل ایجادشده، تورم بالا و مزمن و همچنین افزایش نیافتن دستمزدها متناسب با تورم موجود موجب شده است برخی افرادی که به‌دلیل شوک کرونا از بازار کار خارج شدند، در حال حاضر تمایلی برای ورود مجدد به آن را نداشته باشند و ترجیح بدهند که در بازار غیر رسمی یا به‌صورت مستقل درآمدزایی کنند. آخرین آمار منتشرشده مربوط به بازار کار ایران نشان می‌دهد که نرخ مشارکت اقتصادی در پاییز سال جاری به 41.5درصد رسیده و نسبت اشتغال و بیکاری به ترتیب معادل 38.3 و 7.6درصد بوده است.

تصویر پاییزی بازار کار

بر اساس آخرین گزارشی که مرکز آمار از وضعیت بازار کار ایران منتشر کرده، نرخ مشارکت اقتصادی در پاییز سال جاری با رشد نقطه به نقطه 0.5درصدی به 41.5درصد رسیده است. علاوه بر این جمعیت غیرفعال نیز نسبت به پاییز سال گذشته رشد 149هزار نفری داشته است. همچنین در پاییز سال جاری نرخ بیکاری معادل 7.6درصد بوده که نسبت به پاییز1401، 0.6واحد درصد کاهش را تجربه کرده است. یکی از نکات قابل توجه آن است که نرخ مشارکت اقتصادی کشور در حال حاضر کمتر از ایام پیش از شیوع ویروس کرونا یعنی پاییز سال1398 است. در پاییز سال1398 نرخ مشارکت اقتصادی کشور معادل 44.3درصد بود. بررسی‌ها حاکی از آن است که میزان مشارکت کشور ما نسبت به کشورهایی نظیر عربستان و ترکیه نیز رقم پایین‌تری بوده است. این کاهش نرخ مشارکت در جامعه زنان نیز بیشتر بوده است.

بهبود اشتغال یا کاهش مشارکت؟

بسیاری از اقتصاددانان معتقدند که بهبود آمار اشتغال در زمینه کاهش بیکاری بیش از آنکه مدیون ایجاد اشتغال در کشور باشد، به‌دلیل کاهش نرخ مشارکت اقتصادی نسبت به سال‌های گذشته است. به زبان ساده‌تر، دست کشیدن برخی از افراد برای یافتن شغل مورد نظر خود موجب شده است نرخ بیکاری به مرور کاهش پیدا کند. از نکات قابل توجه دیگر در این زمینه آن است که نرخ بیکاری درباره جوانانی که سن پایین‌تری دارند، بیشتر است. آمار‌ها نشان می‌دهد که در سومین فصل سال جاری نرخ بیکاری جوانان 15 تا 24سال با افزایش 0.5 واحد درصدی نسبت به سال گذشته به 20.6درصد رسیده است. برخی از کارشناسان معتقدند که جوانان در این بازه سنی با امید بیشتری به یافتن شغل مورد نظر خود می‌پردازند و دیرتر دست از جست‌وجو می‌کشند.

یاری رشد جمعیت به بهبود آمار

نگاهی به روند جمعیت شاغلان کشور نشان می‌دهد که در پاییز سال جاری جمعیت این افراد معادل 24میلیون و 775هزار نفر بوده است. شیوع کرونا در زمستان سال1398 شوکی بود که بازار کار کشور را به‌شدت تحت تاثیر قرار داد و از جمعیت شاغلان آن کاست. پیش از شیوع ویروس یعنی در پاییز سال1398، جمعیت شاغلان کشور معادل 24میلیون و 446هزار نفر بود. با این حال می‌توان گفت که با عبور از بحران همه‌گیری کرونا، جمعیت شاغلان افزایش یافته و در حال حاضر 329هزار نفر بیشتر از جمعیت شاغلان پیش از شیوع کرونا است.

نسبت اشتغال پایین‌تر از قبل کرونا

با این حال نکته قابل توجه آن است که نسبت اشتغال (نسبت جمعیت شاغل به کل جمعیت در سن کار) هنوز به میزان پیش از کرونا نرسیده است. در پاییز سال جاری نسبت اشتغال به 38.3درصد رسیده، این در حالی است که نسبت اشتغال در پاییز سال1398 معادل 39.6درصد بوده است. با توجه به این نکته می‌توان گفت که یکی از دلایل مهم افزایش جمعیت شاغلان، افزایش جمعیت کشور در طی سال‌های گذشته بوده است. در نهایت می‌توان گفت که نسبت اشتغال در مقایسه با پاییز سال گذشته رشد 0.6واحد درصدی را تجربه کرده و در همین بازه زمانی 705هزار نفر به جمعیت شاغلان کشور افزوده شده است. با این حال بسیاری از کارشناسان معتقدند که رشد مذکور بیشتر در زمینه کمیت اشغال بوده و کیفیت شغل‌های ایجادشده چندان مورد توجه نبوده است. البته این مساله با ساختارهای اقتصاد کلان کشور رابطه تنگاتنگی دارد و موجب شده است بسیاری از افراد با داشتن شغل رسمی نه‌تنها از نظر رفاهی وضعیت مطلوبی نداشته باشند، بلکه حتی فقیر محسوب شوند.

 زنانی که به بازار کار بازنگشتند!

با شیوع ویروس کرونا در زمستان سال1398، اشتغال زنان متحمل آسیب‌های جدی شد و این آسیب‌ها تاکنون جبران نشده است. با وجود آنکه به‌صورت کلی نرخ مشارکت اقتصادی نسبت به پاییز سال1398 کاهش یافته، اما کاهش مشارکت اقتصادی زنان به‌صورت چشمگیری بیشتر بوده است. در پاییز سال1398 مشارکت اقتصادی زنان معادل 17.5درصد بوده که در پاییز سال جاری به 14.4درصد رسیده است. این مساله نشان می‌دهد که بسیاری از زنانی که پس از شوک کرونا از بازار کار خارج شدند، به آن بازنگشتند. نکته قابل توجه دیگر آن است که مشارکت اقتصادی زنان نسبت به پاییز سال گذشته نیز وضعیت بدتری پیدا کرده و با کاهش 0.2درصدی مواجه بوده است.

 افزایش بی‌کیفیت اشتغال؟

کارشناسان معتقدند که کیفیت پایین مشاغل به‌ویژه برای زنان موجب شده است بعد از شوکی مانند کرونا افراد خارج‌شده از بازار کار تمایلی به بازگشت به آن نداشته باشند. در سال‌های گذشته افزایش تورم و عدم افزایش حداقل حقوق متناسب با آن موجب شده است تمایل برای حضور در بازار رسمی کار کاهش پیدا کند. به عبارت دیگر در این شرایط برخی از افراد ترجیح می‌دهند کار نکنند یا به صورت مستقل و خارج از بازار رسمی اشتغال، به درآمد‌زایی بپردازند.

بر اساس گزارش«توسعه اشتغال» مرکز پژوهش‌های مجلس، کیفیت اشتغال ایجادشده در سال‌های 1400 و 1401 نشان می‌دهد که سهم شاغلان مستقل، از کل شاغلان رو به افزایش بوده و از 36.3درصد در سال1400 به 36.9درصد سال1401 رسیده است. این موضوع در کنار رشد قابل توجه اشتغال در بخش خدمات نشان‌دهنده این واقعیت مهم است که افزایش اشتغال سال1401 نسبت به سال1400 لزوما باکیفیت نبوده است. برخی از اقتصاددان معتقدند که تداوم بی‌توجهی به معضلات اشتغال زنان و همچنین نرخ بالای بیکاری جوانان می‌تواند چالش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی را در آینده‌ای نه چندان‌دور پدید آورد.