صابران در برخورد با مصائب شعارشان إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ است، و این شعار نه این که فقط بر زبان آنان جارى است، و نه این که معنایش را در ذهن خود خطور مى‌دهند، بلکه حقیقت این شعار از افق تک تک سلول وجودشان در طلوع است، به این معنا که براى هستى از روى ایمان و صدق فقط یک مالک قائل‌اند و همه ملکیت‌هاى اعتبارى مانند مالکیت انسان را بر مال و ضیاع و عقارش به اذن خدا جارى در حیات مى‌دانند و اینگونه مالکیت‌ها را فانى در مالکیت حق مى‌بینند، و نهایتاً چون خود را و زن فرزند و مال و امو
صابران در برخورد با مصائب شعارشان إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ است، و این شعار نه این که فقط بر زبان آنان جارى است، و نه این که معنایش را در ذهن خود خطور مى‌دهند، بلکه حقیقت این شعار از افق تک تک سلول وجودشان در طلوع است، به این معنا که براى هستى از روى ایمان و صدق فقط یک مالک قائل‌اند و همه ملکیت‌هاى اعتبارى مانند مالکیت انسان را بر مال و ضیاع و عقارش به اذن خدا جارى در حیات مى‌دانند و اینگونه مالکیت‌ها را فانى در مالکیت حق مى‌بینند، و نهایتاً چون خود را و زن فرزند و مال و اموال و آنچه را دارند مملوک حق مشاهده مى‌کنند، و نسبت به همه همه هستى و همه موجودى خود مالکى جز خدا نمى‌شناسند و رجوع هر مملوکى را ضرورة به مالک اصلى مى‌دانند، و مبدء و معاد همه موجودات را حضرت حق مى‌بینند در برابر حوادث و مصائب از حالت عادى و طبیعى خارج نمى‌شوند، و همه آنها را از جانب محبوب ملاحظه مى‌کنند، و سرمایه‌هائى که معشوق در اختیار عاشق گزارده به حساب مى‌آورند، لذا صبر و استقامت پیشه مى‌کنند، و به قضاى الهى تسلیم مى‌شوند، و به اداى تکالیف در دایره امتحان پیش آمده برمى‌خیزند، و در این راه از حضرت حق درخواست ثبات قدم و تحمل مى‌نمایند و حتى نسبت به پیش‌آمدها خدا را شکر و سپاس مى‌گویند!!
یقیناً انسان از آنچه را مالک است لذت برده، و از فقدان و از دست رفتنش به شدت اندوهگین مى‌شود، اما کسى که براى خود به حقیقت هیچ مالکیتى قائل نیست، و همه هستى و آنچه را خود دارد مملوک خدا مى‌داند، چرا بخاطر داشتنش مغرورانه خوشحال گردد، و به هنگام از دست دادنش به اندوه و حسرت و غصه و غم دچار شود؟
«خداوند کراراً در قرآن مجید فرموده: مالکیت ویژه خداست، و مالکیت هر چه در آسمان‌ها و زمین است مخصوص خداست، و آنچه در آسمان‌ها و زمین است مال و ملک خداست، البته کسى که به حقیقت این مالکیت آگاه باشد، و بداند هیچ یک از موجودات استقلالى از خود ندارند، و در هیچ قسمت از ذات مقدس او مستغنى نیستند، و خداوند مالک حقیقى ذات هر چیز و آنچه مربوط به ذات اوست مى‌باشد، و به این حقیقت ایمان قطعى داشته باشد، در نظر چنین کسى تمام موجودات، هم از نظر ذات و هم از نظر صفات و افعال از درجه استقلال مى‌افتند، واضح است چنین کسى ممکن نیست غیر خدا را طالب باشد و خضوع و خوفى و رجاء و امیدى نسبت به دیگرى پیدا کند، یا از غیر خدا لذت ببرد، یا بر غیر او تکیه کند، یا کار خود را به دیگرى واگذارد، او جز حق نمى‌خواهد و جز خدا نمى‌جوید، خدائى که ذات مقدسش باقى و همه چیز فانى است،» «1»
الطاف حضرت حق به صابران
بدون تردید انسانى که با ظرفیتى معین در برابر حوادث سخت به خاطر خدا صبر مى‌کند، و قدم از صراط مستقیم الهى بیرون نمى‌گذارد، و عبادتش را چون زمان رفاه و خدمتش را به بندگان چون زمان خوشى ادامه مى‌دهد، و پس از برطرف شدن حادثه باز هم به انتظار امتحان الهى مى‌نشیند، و هر جریانى را بر اساس مصلحت و حکمت از خدا مى‌داند، شایسته و لایق صلوات خدا و رحمت حضرت اوست، و این گونه انسان‌ها هستند که به هدایت الهى دست یافته و در مقام کرامت مقیم شده‌اند.
گویا با گوش جان شنیدند: هر که وصل ما جوید و قرب ما خواهد، او را چاره‌اى نیست جز بار محنت کشیدن، و شربت اندوه چشیدن.
آسیه همسر فرعون همسایگى حق طلب کرد و قربت وى خواست گفت:
«رب ابن لى عندک بیتاً فى الجنة»
پروردگارا در همسایگى تو حجره‌اى خواهم که در کوى دوست حجره نیکوست، آرى نیکوست ولى بهاى آن بس گران است، اگر چیزى به زر فروشند این به جان و دل فروشند، آسیه گفت: باکى نیست اگر به جاى جانى هزار جان بودى دریغ نبودى، پس آسیه را به چهار میخ کشیدند، و در چشم وى میخ آهنین فرو بردند و او در آن شکنجه از دل مى‌خندید و شادمانى داشت.
هر جا که مراد دلبر آمد یک خار به از هزار خرماست
«بشر حافى و مستغرق عشق»
بشر حافى که به دست موسى بن جفعر بنا به نقل عالم بزرگ ملا احمد نراقى در کتاب طاقدیس توبه کرد و از اولیاء خدا شد مى‌گوید: در بازار بغداد مى‌گذشتم، یکى را هزار تازیانه زدند ولى آه از نهادش برنیامد، آنگاه او را به زندان بردند، از پى او رفتم، پرسیدم که این زخم براى چه بود، گفت: از آن که شیفته‌ى عشقم، گفتم چرا زارى نکردى تا تخفیف دهندت، گفت: بخاطر این که معشوقم به نظاره بود، به مشاهده معشوق چنان مستغرق بودم که پرواى زاریدن و آه کشیدن نداشتم! گفتم:
اگر به معشوق اکبر و محبوب ازل و ابد نظر مى‌کردى چون بودى؟ نعره‌اى کشید و در برابر این سخن جان نثار کرد!!
آرى چون عشق درست بود بلا و مصیبت به رنگ نعمت شود، دولتى بزرگ است این، جمال معشوق تو را به خود راه دهد تا در مشاهده‌ى وى همه قهر به لطف برگیرى! «2»
خدایا مرا از من آزاد کن
ضمیرم به عشق خود آباد کن
سرم را به یاد خودت زنده کن
روان مرا منبع یاد کن
به روى خودت باز کن دیده‌ام
دلم را به نظاره‌ات شاد کن
خرابم کن از مستى و بى‌خودى
وجودم به ویرانى آباد کن
به فردوس اعلام راهى نما
به علم لدنى‌ام ارشاد کن
درونم به اسرار معمور دار
برونم به طاعات آباد کن جج
ز شیطان و نفسم پناهى بده
ز جور اعادیم آزاد کن
بس اندوه و غم بر سر هم نشست
گشادى بده سینه را شاد کن
بود فیض در بند خود تا به کى
خدایا دلى از من آزاد کن
شأن نزول آیات امتحان و استرجاع
درباره‌ى سبب نزول این حقایق از حضرت صادق (ع) روایت شده:
چون حضرت حق آیه
وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَ
را نازل کرد، رسول خدا (علیهما السلام) فرمود:
«نعم الخلیل ابراهیم ابتلى فصبر و اعطى فشکر و لولا انى اخاف على عترتى لسألت لهم الامامة و مالهم و الدنیا فانهم خلقوا للآخرة و خلقت الدنیا لهم:»
ابراهیم براى خدا نیکو دوستى بود، او را به انواع تکالیف آزمودند، و او صبر و استقامت ورزید، و نعمتش عطا کردند به شکرگذارى نشست و با اتمام کلمات به مقام والاى امامت رسید، اگر من بر عترت خود از حسادت حسودان و عناد معاندان نمى‌ترسیدم از خداوند مقام امامت را براى آنان درخواست مى‌کردم آنان را با دنیا چه کار که براى آخرت آفریده شده‌اند و دنیا از پرتو وجود آنان و به میمنت آنان به وجود آمده است.
جبرئیل نازل شد و آیه شریفه وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ را بر قلب ملکوتى پیامبر تلاوت کرد.
آن حضرت امیرمؤمنان را طلبید و این آیه را بر او خواند و فرمود:
«هذه کلماتک و کلمات ابراهیم هى الشمس و القمر»
یا على موارد امتحان تو در حقایق قرار داده شده در این آیه است و کلمات ابراهیم که با آنها امتحان شد شمس و قمر بود.
آرى این کلمات توست که دنبال کردن آن، و سرفراز بیرون آمدنت از امتحان نسبت به آنها رساننده توبه مقام امامت و پیشوائى ناس است، و کلمات ابراهیم در ابتداى راه آزمایش نسبت به نفى الوهیت و ربوبیت از شمس و قمر و اثبات توحید و ربوبیت حق بود که به آن رتبه امامت یافت.
«و لقد سبقت اجابة الله مسئلتى»
محققاً اجابت خدا بر درخواست من که امامت را اگر خوف نداشتم براى عترتم مى‌خواستم پیشى گرفت.
وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ یعنى شما اهل بیت را به چیزى از خوف در هنگام قتال و جهاد امتحان کردیم، و اتمام این امتحان به گونه‌اى که از افق وجود على طلوع کرد براى هیچ کدام از اصحاب در میدان‌هاى جنگ تحقق نیافت، او از زمان جنگ بدر تا پایان عمرش که شرکت در میدان نهروان بود، هرگز از ورود به عرصه جهاد و رو در روئى با کفار و مشرکان و شجاع‌ترین قهرمانان عرب مانند عمروبن‌عبدود و مرحب خیبرى کمترین ترسى به خود راه نداد و اندک بیمى بر دل ملکوتى او ننشست، هر کجا سرى از گریبان کفر برآمد آن را به تیغ آبدار برداشت.
و او به جوع امتحان شد، جوع بر اثر مضیقه معیشت و جوع به خاطر روزه‌هاى بسیار که در غیر ماه رمضان در شدت گرماى مدینه به عنوان عبادتى مستحب بر خود هموار داشت و اکثر به لقمه نانى جوین افطار کرد، و گاهى همان لقمه نان جوین بى‌خورش را در راه خدا به مسکین و یتیم و اسیر ایثار نمود.
و به نقص اموال چه در مرحله پرداخت زکات و چه در مرتبه انفاق پنهان و آشکار امتحان شد، و عاشقانه جهاد با مال را به جائى رسانید که از عهده کسى برنمى‌آمد.
و به نفس نفیس در خوابیدن در جایگاه پیامبر در حالى که خطرات سنگینى او را تهدید مى‌کرد امتحان شد و از آن سرفراز بیرون آمد، و در همه میدان‌هاى جنگ جان بر کف شرکت نمود و قدمى عقب‌نشینى نکرد، و چون پیامبر خبر کشته شدن و شهادتش را به دست اشقى الاشقیا به او داد کراراً مى‌گفت:
«ما یحبس اشقاها ان یخضبها من فوقها بدم»
چه منع مى‌کند بدبخت‌ترین امت را که محاسن مرا از بالا به پائین به خون سرم رنگین کند.
و به نقصان ثمرات امتحان شد، که رسول به شهادت حسن و حسین و دیگر از ذریه‌اش او را خبر داد و حضرتش در این زمینه تسلیم محض خدا بود.
آرى او و اهل بیتش به انواع امور امتحان شدند، و با بهترین نمره قبولى از کوران امتحان بیرون آمده به مقام والاى امامت رسیدند. «3»
پاداش صبر
ام‌سلمه همسر پیامبر که از زنان پاک سرشت و نیکو سیرت و اهل ایمان و مطیع پیامبر و اهل بیت بود مى‌گوید:
روزى همسر سابقم از نزد پیامبر به خانه آمد و گفت: مطلبى از پیامبر شنیدم که خوشحال شدم، آن حضرت فرمود: هر مسلمانى به هنگام برخورد با مصیبت کلمه استرجاع: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ بر زبان جارى کند و بگوید:
«اللهم اجرنى فى مصیبتى و اخلف لى خیراً»
خداوندا مرا در این مصیبت پاداش ده و بهتر از فوت شده‌ام را به من عطا کن، خدا او را پاداش عنایت مى‌کند، و بهتر از فوت شده‌اش را به او مى‌بخشد.
ام سلمه مى‌گوید من این کلمات را حفظ کردم، زمانى که همسرم از دنیا رفت آنها را مى‌خواندم بعد فکر مى‌کردم چگونه بهتر از ابوسلمه همسرم نصیب من خواهد شد، عدّه وفات شوهرم از من سپرى شد، روزى رسول خدا از من اذن ورود به خانه‌ام را خواست، من سرگرم دباغى پوستى بودم، حرکت نموده و دست خود را شستم و زیراندازى از چرم که در درونش لیف خرما بود براى آن حضرت قرار دادم و آن بزرگوار بر روى آن نشست، و پس از چند لحظه مرا براى خود خواستگارى کرد!
عرض کردم اى رسول خدا آیا امکان دارد مرا به مانند شما رغبتى نباشد؟ اما چون زنى غیور هستم بیم دارم در زندگى با شما کارى از من صادر شود که خداوند به خاطر آن مرا عذاب نماید، علاوه بر این که سنى از من گذشته و عیال دارم.
حضرت فرمود: اما عیال و فرزندانت فرزند من هستند، و اما مسن بودنت مانع از این معنى نیست زیرا من هم مسنم، با توجه به فرمایشات رسول اکرم به آن ازوداج الهى و ملکوتى رضایت دادم، خداوند به جاى همسرم ابوسلمه با توسل به آیه استرجاع و آن دعا بهتر از او را که پیامبر اسلام است به من عنایت فرمود. «4»
روحیه صبر و مقاومت در برابر مصیبت
در کتاب‌ها در این زمینه از شخصى روایت شده که با دوستم به جانب بیابان رفتیم، پس از مدتى از سیر و سفرمان راه را گم کردیم، در سمت راست بیابان چادر و خیمه‌اى نظر ما را جلب کرد، به جانب آن آمدیم زنى در آنجا بود سلام داده جواب شنیدیم گفت: کیستید گفتیم مسافر راه گم کرده به امید این که راهنمائى شویم نزد شما آمدیم، گفت صبر کنید تا براى شما زمینه پذیرائى آماده کنم، گلیم کهنه‌اى انداخت گفت استراحت کنید تا پسرم از راه برسد براى شما غذا تهیه کنم، آمدن فرزندش به تاخیر افتاد، و او هم چنان به انتظار بود، ناگاه از دور شترسوارى پیدا شد، زن گفت: خدا به خیر کند، شتر از پسر من است ولى سواره او نیست، شترسوار نزدیک شد و پس از سلام زن را به مرگ فرزندش تسلیت گفت، به شترسوار گفت راست مى‌گوئى؟ پاسخ داد آرى شتر دم کرد و او را به چاه انداخت، گفت اینک پیاده شو و کمک کن این گوسپند ذبح شود تا غذائى براى میهمانان آماده کنم، از صبر او در شگفت شدیم، پس از صرف غذا به ما گفت آیا از قرآن آیاتى مى‌دانید گفتیم آرى گفت قرائت کنید آیه شریفه وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ را تا أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ خواندیم برخاست چند رکعت نماز خواند و دست به دعا برداشت و گفت:
«اللهم انى قد فعلت ما امرتنى فانجزلى ما وعدتنى به»
خدایا به آنچه فرمان دادى عمل کردم اینک تو به آنچه وعده دادى وفا کن.
تصور کردم خواهد گفت چه خوب بود پسرم برایم مى‌ماند چون به او نیاز داشتم ولى شنیدم مى‌گفت: اگر بنا بود کسى بماند هر آینه حضرت محمد (علیهما السلام) براى امتش مى‌ماند.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- المیزان ج 1 ص 506.
(2)- کشف‌الاسرار میبدى ج اول ص 423.
(3)- ابوالفتوح رازى ج اول ص 386 با اندک تصرف در عبارات و خلاصه‌گیرى از روایت.
(4)- بحار ج 6 ص 726.
برگرفته شده از:
کتاب : تفسیر حکیم جلد چهارم
نوشته : استاد حسین انصاریان