منابع:
کتاب : تفسیر حکیم ج3
نوشتہ : استاد حسین انصاریان
قلبى که در این دنیا آراسته به توحید و ایمان به حقایق و یقین به آخرت است، و نیز قلبى که افق طلوع نور نبوت و خورشید هدایت و شمس ولایت است، و نسبت به حق در قله فروتنى و خشوع و تضرع و زارى قرار دارد، و از عشق و محبت به واقعیات هستى و امور معنوى لبریز است و به خاطر تأمین سعادت دنیا و آخرت از رذایل و زشتى‌هائى چون نفاق، حسد، بخل، حرص، کبر، غرور، ریا، کینه، پاک است، قرآن مجید آن قلب را با صفت سلیم یاد کرده و چنین قلبى را در قیامت کبرى و محشر عظمى نفع رسان به صاحبش مى‌داند، و گوهر گرانى که در بازار آخرت از طرف خداوند در برابر بهشت خریدارى مى‌شود.
یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ (88) إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ: «1»
روزى که هیچ مال و اولادى سود نمیدهد، مگر کسى که دلى سالم [از رذایل و آلودگى‌ها و آراسته به ایمان] به پیشگاه خدا بیاورد.
دلى که به خدا و اولیاء عظامش و آیات کتابش، و حقایقى که در زندگى جنبه کاربردى مثبت دارد روى کرده و به آنچه غیر خدا و بى‌ارتباط به خداست پشت نموده و صاحبش را با کمک فرهنگ الهى به سوى مقام قرب و لقاء و به جانب رضایت حق میبرد، به راستى پاداشى جز بهشت عنبر سرشت ندارد:
وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ: «2»
و بهشت را به پرهیزکاران نزدیک مى‌کنند بى‌آن که فاصله‌اى با آنان داشته باشد، به آنان مى‌گویند این همان است که در دنیا به شما وعده داده شد، این جایگاه رفیع براى هر کسى است در دنیا به سوى خدا باز مى‌گشته و حافظ و نگهبان عهد و پیمان الهى و حقوق خدا و مردم بوده است، همان کسى که در نهان از خداى رحمان میترسید و دلى رجوع کننده به سوى خدا آورده است.
عبرت آموختن و پند گرفتن از سرگذشت‌هاى شیرین و مثبت و تلخ و منفى ملت‌ها گذشته آثار تربیتى شگرفى در وجود انسان دارد، سرگذشت‌ها براى مطالعه کنندگان و شنوندگان زنگ بیدارباش و هشدارى بس مؤثر در حیات آدمیان است، سرگذشت‌ها درس زندگى براى قافله انسانى است، انسان‌ها مى‌توانند از امور مثبت زندگى گذشتگان و خصلت‌هاى منفى و روش‌هاى غلط آنان پند گرفته خود را به جهات مثبت که منبع منافع است بیارایند، و خیمه حیات را از جهات منفى که مایه زیان و خطر است پاک نگاه دارند، این همه در صورتى است که انسان به جریانات حیات گذشتگان بیندیشد و علل پیروزى و شکست آنان را با عمق قلب که از وسایل درک و فهم است دریابد، و به داستان شیرین و تلخ پیشینیان براى درس گرفتن گوش بسپارد، و شنیده‌ها را فرا گرفته با آن برخورد صحیح نماید.
إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرى لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ «3»
بى‌تردید در سرگذشت پیشینیان مایه پند و عبرتى است براى کسى نیروى درک و فهمش زنده و در کار است، یا با تأمّل و دقت به سرگذشت‌ها گوش فرا مى‌دهد در حالى که حاضر به شنیدن و فراگیرى شنیده‌هاى خود باشد.
قلبى که مطمئن به ایمان است، و به زلف حقیقت گره خورده، و افق طلوع توحید، و در حال یقین به آخرت است، و در هیچ شرایطى حاضر به جدائى از حق نیست، اگر در محاصره دشمنان براى مصلحت برتر از آنچه در دل دارد بیزارى جوید و خود را از دست دشمنان با این نقشه و طرح برهاند تا به اسلام و اهل ایمان خدمت بیشتر نماید نه این که گناهکار نیست بلکه مورد رحمت خدا و تدبیرش پذیرفته و خودش معذور است.
مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ: «4»
هر کس پس از ایمان آوردنش به خدا کافر گردد [البته به عذاب دنیا و آخرت گرفتار آید] مگر کسى که در محاصره دشمن و فشار و آزار او به اقرار به کفر و دست برداشتن از حق مجبور گشته ولى قلبش مطمئن به ایمان است، که او را در این زمینه حرج و گناهى نیست، زیرا اقرار او به کفر و دست برداشتنش از حق زبانى و ظاهرى بوده و خللى در ایمانش ایجاد نشده است.
ایمان واقعى به پروردگار و روز قیامت آثار عجیبى در باطن و ظاهر انسان دارد، ایمان جدى و حقیقى خورشیدى است که انسان را در گردونه رشد و کمال قرار مى‌دهد و وى را به سوى عبادت و خدمت به خلق به حرکت وا میدارد، و نظمى استوار بر زندگى حاکم مى‌کند و از انسان کوهى از وقار و وفا و صفا و درستى و صدق و امانت مى‌سازد و از همه بالاتر این که دل انسان را براى دریافت حقایق و فیوضات ربانیه و الهامات الهیه هدایت مى‌کند:
وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ: «5»
و هر کس مؤمن به خدا شود خدا قلبش را [به سوى حقایق و فیوضات و ثبات در ایمان] هدایت مى‌نماید.
اضطراب و ناامنى درونى بیمارى خطرناک و حالت بسیار شومى است که زیان‌هاى سختى در ناحیه جسم و روان ببار مى‌آورد و چه بسا دنیا و آخرت انسان را از دست مى‌گیرد.
اضطراب و ناامنى موجب بسیارى از امراض، و بن‌بست‌ها و سبب ناامیدى و حرمان و مورث رنج و آزار اطرافیان و گاهى علّت مرگ ناگهانى و محروم شدن از حیات و زندگى است.
داروى این بیمارى خطرناک که باید قلب آن را مصرف کند و به درمان و شفا برسد و از برکتش اضطراب و ناامنى از خیمه وجود انسان رخت بر بندد، و آدمى را در آرامش و امنیت قرار دهد تا در سایه آن بتواند به راحتى مسیر زندگى را با حرکات مثبت طى کند، و به مقاصد عالى دست یابد، و سعادت دنیا و آخرتش را تأمین نماید یاد خداست.
توجه قلب به خدا که منبع همه خیرات و برکات و حلال همه مشکلات، و شفابخش همه بیمارى‌ها، و نجات دهنده گرفتاران از گرفتارى‌ها، و فریادرس بیچارگان، و آمرزنده گناهان، و فیض بخش به محتاجان و نیازمندان است عامل آرامش درون و امنیت باطن و ضامن خیر دنیا و آخرت آدمى است.
أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ: «6»
آگاه باشید دلها فقط به یاد خدا آرامش مى‌یابد.
برترین مرتبه ایمان، ایمانى است که در سرزمین قلب ثابت و استوار باشد و در برابر طوفان حوادث و مصائب و بلاها و سختى‌ها و مشکلات ضربه و زیانى نبیند، ایمانى که در دنیا و آخرت همراه انسان باشد، و آدمى در همه لحظات از منافع آن بهره‌مند، و همواره مورد توجه و عنایت خدا باشد و هر لحظه بر ارزش معنوى انسان بیفزاید.
کسى که خواهان چنین ایمانى براى قلب خود است باید علاوه بر عبادت خدا و خدمت به خلق به طور پیوسته و مداوم، از دوستى و هم‌گرائى با دشمنان خدا گرچه از نزدیک‌ترین خویشان و اقربایش باشد جداً بپرهیزد و تلخى جدا زیستن از آنان و فرهنگشان را بر خود هموار نماید.
لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «7»
گروهى را که به خدا و روز قیامت ایمان دارند نمى‌یابى که با کسانى که با خدا و پیامبرش دشمنى و مخالفت دارند دوستى برقرار کنند، گرچه پدرانشان یا فرزندانشان یا برادرانشان یا خویشانشان باشند، اینانند که خدا ایمان را در دلهایشان ثابت و پایدار نموده و به روحى از جانب خود نیرومندشان ساخته، و آنان را به بهشت‌هائى که از زیر درختانش نهرها جارى است در مى‌آورد، در آنجا جاودانه‌اند خدا از آنان خوشنود است و آنان هم از خدا خشنودند اینان حزب خدا هستند، آگاه باش که بى‌تردید حزب خدا همان رستگارانند.
بررسى آیات شریفه قرآن در رابطه با قلب به طور گسترده و تحقیق در آثار قلب مثبت و عوارض قلب منفى کارى بس سنگین و بى‌تردید نیازى به دانشى وسیع و زمانى طولانى دارد به این خاطر از ادامه آن صرف نظر نموده و رشته بحث را در این مسئله به روایات استوار و حکیمانه پیامبر و اهل بیت طاهرینش مى‌سپارم.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- شعراء 88- 89.
(2)- ق 31- 33.
(3)- ق 37.
(4)- نحل 106.
(5)- تغابن 11.
(6)- رعد 28.
(7)- مجادله 22.
