پیش تر در بخش مناقب آن حضرت، نقل کردیم که شمار راویانی که از وی حدیث روایت کرده اند چهار هزار تن بوده است. در مقدمات این کتاب نیز سخن طبرسی را در کتاب اعلام الوری ذکر کردیم که گفته بود: گروه کثیری نقل کرده اند که تنها چهار هزار نفر از برجستگان علم و دانش، از آن حضرت روایت می کردند.
محقق نیز در کتاب خود به نام معتبر می نویسد: نزدیک به چهار هزار نفر از وی روایت کرده اند و در اثر تعلیم آن حضرت عده زیادی از فقهای برجسته پدید آمدند. کسانی مانند زرارة بن اعین و برادرانش بکیر و حمران و جمیل بن صالح و جمیل بن دراج و محمد بن مسلم و برید بن معاویه و هشام بن حکم و ابو بصیر و عبید الله و محمد و عمران و عبد الله بن سنان و ابو الصباح کنانی و بسیاری دیگر از بزرگان دانشمند در زمره شاگردان او بودند.
شهید نیز در کتاب ذکری گوید: چهار هزار تن از اهالی عراق و حجاز و خراسان و شام، جزو اصحاب معروف امام صادق (ع) بودند. ابن غضایری، طی مستدرکی که بر کتاب ابن عقده زده است، نام کسان دیگری را بر این چهار هزار تن افزوده است.
محمد بن طلحه شافعی در مطالب السوول گوید: از امام صادق (ع) حدیث نقل شده و گروهی از بزرگان پیشوایان و دانشمندان همچون یحیی بن سعید انصاری و ابن جریح و مالک بن انس و سفیان ثوری و ابن عینیه و ابو حنیفه و شعبه و ایوب سختیانی و عده ای دیگر، از محضر آن حضرت بهره ها برده و آن را شرافت و فضیلتی برای خود محسوب کرده اند. همچنین از دیگر شاگردان آن حضرت باید جابر بن حیان کوفی را نام برد.
ابو نعیم اصفهانی در حلیة الاولیاء می نویسد: گروهی از تابعین از جعفر (ع) روایت کردند. از جمله آنان یحیی بن سعید انصاری و ایوب سختیانی و ابان بن تغلب و ابو عمرو بن علاء و یزید بن عبد الله بن هاد را می توان نام برد. و از ائمه و بزرگان مسلمانان، کسانی مانند مالک بن انس و شعبة بن حجاج و سفیان ثوری و ابن جریح و عبد الله بن عمر و روح بن قاسم و سفیان بن عینیه و سلیمان بن بلال و اسماعیل بن جعفر و حاتم بن اسماعیل و عبد العزیز بن مختار و وهب بن خالد و در طبقه بعد، ابراهیم بن طهمان از مکتب آن حضرت کسب فیض کرده اند.
مسلم بن حجاج نیز در صحیح خود، احادیثی از امام صادق (ع) نقل کرده و به حدیث آن حضرت استناد جسته است. سپس حدیث دیگری آورده که در سلسله راویان آن آمده است: جعفر بن محمد از پدرش از جابر این حدیث را نقل کرده است. سپس گوید این حدیث صحیح و ثابت است و مسلم در صحیح خود آن را نقل کرد. سپس احادیث دیگری آورده که نام جعفر بن محمد (ع) در سلسله اسناد آنها به چشم می خورد. ما به مناسبت به برخی از این احادیث اشاره کرده ایم و برای دوری از درازی کلام، از ذکر بسیاری از آنها امتناع ورزیده ایم.
ابن شهر آشوب در مناقب گوید: غیر از ابو نعیم، مالک و شافعی و حسن بن صالح و ابو ایوب سجستانی و عمرو بن دینار و احمد بن حنبل، از آن حضرت روایت کرده اند. سیف الدوله عبد الحمید مالکی، قاضی کوفه از مالک پرسید. پس او را توصیف کرد و گفت: او از کسانی است که در مکتب امام صادق (ع) پرورش یافته است. ابن شهر آشوب گوید: مالک در بسیاری از موارد ادعا می کرد که روایات را شخصا از امام شنیده است و بعضی اوقات می گفت: راوی موثق و بسیار معتمد، جعفر بن محمد برایم این گونه حدیث نقل کرد. ابن شهر آشوب گوید: ابو عبد الله رامش اقری گوید: ابو حنیفه یکی از شاگردان امام صادق (ع) بود و مادرش نیز از همسران آن حضرت بود. محمد بن حسن شیبانی نیز از شاگردان امام صادق (ع) بود و به همین خاطر بنی عباس آن دو را حرمت نمی داشتند. ابن شهر آشوب گوید: ابو یزید بسطامی طیفور سقا نیز از خدمتگزاران امام صادق (ع) بود و مدت سیزده سال سقایت و خدمتگزاری آن حضرت را بر عهده داشت (1).
ابو جعفر طوسی گوید: ابراهیم بن ادهم و مالک بن دینار از غلامان امام صادق (ع) بودند.
ابن حجر در صواعق می نویسد: امامان بزرگی مانند یحیی بن سعید، ابن جریح، مالک، سفیان عینیه، سفیان ثوری، ابو حنیفه، شعبه و ایوب سختیانی از امام صادق (ع) روایت کرده اند.
در کتاب النصایح الکافیة آمده است: مؤلفان صحاح سته جز بخاری در کتاب خود به امام جعفر صادق (ع) استناد کرده اند. البته پیش از این منابع اخذ روایت بخاری از افرادی مانند مروان بن حکم و عمران بن حطان و حریز بن عثمان رحبی را نقل کردیم. مروان بن حکم کسی بود که به حسن بن علی (ع) گفت: شما اهل بیت نفرین شدگانید. و عمران بن حطان خارجی گوینده همان ابیات معروفی است که طی آنها ابن ملجم را ستود و علی بن ابی طالب (ع) را به باد ناسزا گرفت. و حریز بن عثمان رحبی همان کسی است که بنا به نقل مؤلف تهذیب، به علی (ع) دشنام و ناسزا می گفت. آنگاه مؤلف النصایح الکافیة گوید: نمونه چنین روایاتی بسیارند اما نام این سه تن به عنوان نمونه ذکر گردید تا معلوم شود راویان صحیح بخاری، که آن را صحیح ترین کتاب حدیث می دانند، از سنخ چه کسانی اند. وی سپس اشعاری هم در این باره سروده است. . .
فرزندان امام صادق (ع) که از وی روایت کرده اند
حافظ عبد العزیز بن اخضر جنابذی در کتاب خود موسوم به معالم العترة الطاهره نوشته است: روایت شده که از فرزندان امام صادق (ع) ، موسی، محمد، اسماعیل و اسحاق از آن حضرت روایت می کرده اند. آنگاه وی از هر یک از آنها حدیثی نقل کرده است.
موسی بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد از پدرش از جدش علی بن ابی طالب نقل کرده است که: پیامبر (ص) دست حسن و حسین را بگرفت و سپس فرمود: هر کس مرا دوست بدارد و این دو و پدر و مادرشان را نیز دوست بدارد، در روز قیامت در مکان و جایگاه من همراهم خواهد بود.
محمد بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد از پدرش از جدش از جابر نقل کرده است که: پیامبر در حج و عمره لبیک می گفت.
اسماعیل بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد از پدرش از جدش از پدرش علی بن ابی طالب (ع) نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمود: از نکویی اسلام مرد آن است که آنچه را که بدو سود نمی رساند واگذارد.
اسحاق بن جعفر از جعفر بن محمد روایتی را که در باب برخورد امام صادق (ع) با منصور خلیفه عباسی آوردیم، نقل کرده است.
در مناقب ابن شهر آشوب گفته شده است: دربان آن حضرت محمد بن سنان بود و همه بر تصدیق شش تن از فقهای دست پرورده امام صادق (ع) اتفاق کرده اند. آن شش تن عبارتند از: جمیل بن دراج، عبد الله بن مسکان، عبد الله بن بکیر، حماد بن عیسی، حماد بن عثمان و ابان بن عثمان و کسانی از تابعین که جزو اصحاب آن حضرت بودند عبارتند از: اسماعیل بن عبد الرحمن کوفی، عبد الله بن حسن بن حسن بن علی. و از خواص اصحاب آن حضرت می توان معاویة بن عمار مولای بنی دهن، محله ای از بجیله، زید شحام، عبد الله بن ابی یعفور، ابو جعفر محمد بن علی بن نعمان احول، ابو الفضل سدیر بن حکیم، عبد السلام بن عبد الرحمن، جابر بن یزید جعفی، ابو حمزه ثمالی، ثابت بن دینار، مفضل بن قیس بن رمانه، مفضل بن عمر جعفی، نوفل بن حارث بن عبد المطلب، میسرة بن عبد العزیز، عبد الله بن عجلان، جابر مکفوف، ابو داود مسترق، ابراهیم بن مهزم اسدی، بسام صیرفی، سلیمان بن مهران، ابو محمد اسدی آزادشدگان اعمش، ابو خالد قماط، ثعلبه بن میمون ابو بکر حضرمی، حسن بن زیاد، عبد الرحمن بن عبد العزیز انصاری از فرزندان ابو امامه سفیان بن عیینة بن ابی عمران هلالی، عبد العزیز بن ابو حازم، سلمة بن دینار مدنی، را یاد کرد. همچنین از آزاد شدگان آن حضرت باید از معتب، مسلم و مصادف نام برد.
پی نوشت:
1 - در کتاب مجالس المومنین آمده است که امام صادق (ع) در سال 148 هجری و ابو یزید بسطامی در 261 - هجری به درود حیات گفته اند. چنان که ملاحظه می شود میان این دو تاریخ چیزی در حدود 113 سال فاصله است و حال آنکه گفته اند ابو یزید بیش از هشتاد سال عمر نکرده می توان با استناد به قول معجم البلدان میان این دو قول را چنین جمع کرد که دو نفر به اسم با یزید بوده اند یکی بزرگ تر و دیگری کوچک تر و آن که امام صادق (ع) را خدمت می کرده با یزید اکبر و آن که در سال 261 هجری وفات یافته، با یزید اصغر بوده است. (مؤلف).
