و باید از شما گروهى باشند که همه مردم را به سوى خیر دعوت کنند، و به کار شایسته و پسندیده وادار نمایند، و از کار زشت باز دارند، اینان که به چنین امورى اقدام مى کنند قطعاً رستگارند.
و شما اى اهل ایمان مانند کسانى نباشید که پس از آن که دلایل روشن براى آنان آمد پراکنده و گروه گروه شدند و در دین و امور زندگى اختلاف پیدا کردند و آنان را عذابى بزرگ است.
در روزى که چهره هائى سپید و چهره هائى سیاه شود، اما آنان که چهره هایشان سیاه شده به آنان گویند آیا پس از ایمانشان کافر شدید؟ پس به کیفر آن که کفر مى ورزیدید این عذاب را بچشید، و اما آنان که چهره هایشان سپید است همواره در رحمت خدایند و در آن جاودانه مى باشند.
اینها «سرگذشت اهل کتاب، و مسئله ى مژده ها و بیم ها و امور مربوط به زندگى دنیا و آخرت است که در حقیقت» آیات خداست که آنها را به درستى و راستى بر تو مى خوانیم و خدا هیچ ستم و بیدادى را بر جهانیان نمى خواهد.
شرح و توضیح
1- خیر در آیه مورد بحث گرچه قرینه آیه پیش
از آن عبارت از اعتصام به حبل الله و اجتناب از اختلاف و تفرقه، و ایجاد الفت و محبت میان مردم و برادرى و مواسات است و بر هر مسلمانى واجب است دیگران را به این امور سعادت بخش و امنیت ساز دعوت کند بلکه بر اساس آیه شریفه وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ که در سوره ى وَ الْعَصْرِ است بر همگان لازم است یکدیگر را پیوسته به این امور دعوت کنند ولى مى توان گفت منظور از خیر هر کار مثبتى است که براى زندگى همه داراى سود و منفعت است و هیچ انسانى از آن بى نیاز نیست.
امیرمؤمنان (ع) در حکمت 94 نهج البلاغه مى فرماید:
خیر این است که بر دانش و علمت بیفزائى، و حلم و بردبارى ات را وسعت و گشایش دهى، و مباهاتت به مردم به بندگى ات نسبت به پروردگار باشد، خیر تدارک کردن گناهان به توبه حقیقى و شتاب ورزیدن به کارهاى مثبت است.
2- امر به معروف و نهى از منکر
این دو مسئله از مسائل بسیار مهمى است که قرآن مجید و روایات به آن اصرار دارند، و وظیفه اى بر دوش ملت، دولت، دانشمندان، اندیشمندان، واعظان ناصحان و تک تک مردم و آحاد جامعه است، و خداوند هیچ عذرى را در ترک این دو فریضه نمى پذیرد.
امر به معروف و نهى از منکر دو وسیله براى اصلاح جامعه، و آراستن افراد به همه کارهاى پسندیده، و دور کننده زشتى ها از عرصه حیات انسان هاست.
براى اجراى این دو فریضه خداوندى لازم است مردم از طریق قرآن و روایات در حدّ طاقت و توانشان معروف و منکر را بشناسند، و خود آراسته به معروف گردند و از منکر اجتناب نمایند سپس زمینه انجام هر کار پسندیده اى را براى دیگران فراهم آورند، و راه منکر را به روى آنان ببندند.
در برخورد با غافلان از معروف، و با آلودگان به منکر در خانواده و جامعه باید نرمى در سخن، محبت و مهرورزى به طرف مقابل، و ارائه دین به عنوان شریعت سمحه و سهله کاملًا رعایت شود، تا غافل از معروف عاشق معروف، و آلوده به منکر متنفر از منکر گردد.
امر به معروف و نهى از منکر برخلاف بسیارى از فرائض و واجبات که پس از هجرت پیامبر به مدینه اعلام شد، در همان اوائل بعثت که مسلمانان شمارى اندک بودند به عنوان فریضه حق ارائه شد.
مفسر بزرگ حضرت طبرسى در مجمع البیان این واقعیت را چنین توضیح مى دهد:
وجوب توصیه یکدیگر به حق، اشاره به امر به معروف و نهى از منکر است. «1» آیه ى هفدهم سوره ى لقمان و 199 سوره ى اعراف که بیانگر این دو فریضه است نیز در مکه بر رسول خدا نازل شده است، اعلام این دو فریضه در آغاز بعثت در حالى که هنوز ملّتى بنام ملت اسلام تشکیل نشده بود دلالت بر عظمت و جایگاه این دو حقیقت در احکام الهى و در تحقق خوشبختى و سعادت جامعه دارد.
قرآن مجید در آیه ى 157 سوره ى اعراف که بنابر نظر برخى از مفسران در مکه نازل شده پیامبر را به عنوان آمر به معروف و ناهى از منکر معرفى مى نماید.
امر به معروف و نهى از منکر دو وظیفه مهمى است که همه انبیاء و امامان و اولیاء حق مشتاقانه و گاهى با قبول شهادت آن را انجام داده اند، و در این زمینه از ملامت ملامتگران باکى به خود راه ندادند.
خداوند مهربان در آیه 71 سوره ى توبه در ضمن بر شمردن اوصاف مردان و زنان با ایمان، امر به معروف و نهى از منکر را از خصلت هاى آنان شمرده است.
قرآن مجید تارکان این دو حقیقت را مستحق لعنت مى داند آنجا که مى فرماید:
لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلى لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ.
کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ: «2»
از بنى اسرائیل آنان که نسبت به نعمت هاى مادى و معنوى ناسپاس شدند و به راه کفر رفتند به زبان داود و عیسى بن مریم لعنت شدند، لعنت شدنشان براى این بود که از دستورات خدا و انبیاء سرپیچى داشتند و همواره از حدود الهى تجاوز مى کردند.
آنان یکدیگر را از کارهاى زشت و منکراتى که مرتکب مى شدند باز نمى داشتند، یقیناً آنچه را انجام مى دادند بد بود.
برخى از روایات امر به معروف و نهى از منکر
از رسول خدا روایت شده:
«افضل الجهاد کلمة حق عند حاکم جائر یُقتل علیه.» «3»
برترین جهاد سخن حق در برابر حاکم ستمگر است، که گوینده اش در این راه به شرف شهادت برسد.
امیرمؤمنان مى فرماید:
«و ما اعمال البر کلها و الجهاد فى سبیل الله عند الامر بالمعروف و النهى عن المنکر الا کنفثة فى بحر لجى:» «4»
همه کارهاى نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منکر هم چون قطره اى در مقابل دریاى پهناور است.
حضرت باقر (ع) مى فرماید:
نویل لقوم لا یدینون الله بالامر بالمعروف و النهى عن المنکر:» «5»
واى بر جامعه اى که با امر به معروف و نهى از منکر تسلیم خداوند نمى شوند.
و نیز از آن بزرگوار روایت شده:
«بئس القوم قوم یعیبون الامر بالمعروف و نهى عن المنکر:» «6»
قوم بدى هستند قومى که امر به معروف و نهى از منکر را عیب مى دانند و آن را چیزى به حساب نمى آورند.
امیرمؤمنان مى فرماید:
«و ان الامر بالمعروف و النهى عن المنکر لخلقان من خلق الله سبحانه و انهما لا یقربان من اجل و لا ینقصان من رزق:» «7»
امر به معروف و نهى از منکر دو صفت از اوصاف خدایند، این دو نه مرگ انسان را نزدیک مى کنند، و نه از رزق آدمى مى کاهند.
در این مرحله به روایت بسیار مهمى از حضرت باقر (ع) اشاره مى کنم و شما را به مطالعه روایات فراوان این باب در جلد یازدهم وسائل و مجلدات کفر و ایمان بحارالانوار سفارش مى کنم.
«ان الامر بالمعروف و النهى عن المنکر فریضه عظیمة بها تقام الفرائض هنا لک یتم غضب الله عزوجل علهیم فیعمهم بقعا به فیهلک الابرار فى دار الفجار، و الصفار فى دار الکبار، ان الامر بالمعروف و النهى عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء فرضیة عظیمة بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و یعمر الارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر.»
امر به معروف و نهى از منکر فریضه بسیار بزرگى است که در سایه آن دیگر واجبات عمل مى شود، و در صورت ترک آن، غضب حق مردم را فرا گرفته همگان دچار عذاب خواهند شد، نیکان در خانه بدان و خردسالان در خانه بزرگسالان به هلاکت مى رسند.
امر به معروف و نهى از منکر راه انبیا و روش صالحان و فریضه بسیار عظیم است که در سایه آن دیگر واجبات اقامه مى شود با این دو فریضه جادهها امن مى گردد و کسب ها حلال مى شود، و سفره ظلم و ستم برچیده مى گردد، و زمین به آبادى مى رسد، و از دشمنان انتقام گرفته مى شود، و همه امور درست گشته اصلاح مى گردد.
معروف در قرآن مجید و پاره اى از روایات بنابر رده بندى کتاب امر به معروف و نهى از منکر ترجمه مرحوم اشتهاردى عبارت است از:
ایمان، تلاوت قرآن، سفارش به حق، سفارش به صبر، اندیشیدن و تفکر، توکل بر حق، صبر استقامت، تقوا، اطاعت از خدا و رسول، سبقت گرفتن در کار خیر، انفاق در سختى و آسایش، فرو بردن خشم، احسان و نیکى، عفو و گذشت، اعتماد به صدق وعده هاى خدا، توبه، طلب مغفرت، مسافرت و گردش در زمین براى عبرت گرفتن، جهاد با دشمن، شهادت در راه خدا، عدالت، شکر، دعا، بردبارى، مشورت، آموختن قرآن و علم، صراحت و قاطعیت در راه حق، تحمل مصائب در راه خدا، ذکر حق، هجرت، خوف از خدا، حفظ مرزهاى اسلام، صدق، تقیه صحیح، درستى با دوستان خدا و دشمنى با دشمنان خدا، وفاى به عهد، تسبیح خدا در شب و روز، اتحاد و دوستى، عمل صالح، یارى دین، آمادگى براى مبارزه با دشمن.
و برخى از منکرات عبارت است از:
کفر، مخالفت با راهنمایان دین، عصیان، طغیان، محرم اسرار گرفتن کافران، جهل، نفاق، دوستى با کافران، ضعف و سستى، اصرار بر گناه، سستى و بى حالى، اندوه بیجا، ظلم و تجاوز، ارتجاع و عقب گرد و به سوى امور جاهلى، کرنش در برابر دشمن، ضعف نشان دادن در برابر دشمنان، پیروى از کفار، نزاع در امور، فرار از جهاد، توجه به تبلیغات باطل و اثر گیرى از آن، خیانت به بیت المال، بخل، رضایت به ظلم، کتمان حق، فروختن دین به دنیا، حب تعریف خواستن از مردم بدون عمل، سوء ظن، انکار آخرت، ترسیدن از حزب شیطان، انفاق در راه باطل، بدعت گذارى، فتنه گرى، حسد، ریاست طلبى، دروغ، خیانت ایجاد اختلاف، فساد، قطع پیوند با خویشان، عدم تدبر در قرآن، مخالفت با پیامبر، ریا، پشت کردن به دین.
این بود بخشى از معروف که بر همه مسلمانان واجب است یکدیگر را به آن دعوت کنند، و زمینه تحققش را فراهم آورند، و بخشى از منکر که بر همه مسلمانان واجب است یکدیگر را از آن نهى نمایند و زمینه نابودى اش را مهیا سازند تا به فلاح و رستگارى و پیروزى برسند.
«و اولئک هم المفلحون.»
3- در آیه بعد به همه مسلمانان به شدت هشدار مى دهد که پس از ارائه دلایل و بینات و آگاهى بیدارى از اختلاف و تفرقه بپرهیزید، و مانند کافران و مشرکان نباشید و این وحدت و یک پارچگى را با تداوم امر به معروف و نهى از منکر حفظ نمائید که اختلاف و نزاع و کشمکش و تفرقه سبب عذابى بزرگ است، گرچه اهل اختلاف مسلمانان و مؤمن باشند.
4- این عذاب بزرگ در روزى خواهد بود که برخى از چهرها سپید و بعضى سیاه مى شود، به سیاه چهره گان مى گویند پس از ایمانتان به کفر گرائیدید، پس این عذاب را به کیفر کفرتان بچشید.
اما روسپیدان که بر ایمان و عمل پایدارى کردند، و به خدا اعتصام جستند و از تفرقه و اختلاف اجتناب نمودند، و به مواسات و برادرى روى آوردند و دو وظیفه واجب امر به معروف و نهى از منکر را ادا نمودند در رحمت الهى قرار مى گیرند و در آن جاودانه اند.
-------------------------------------------------------------
(1)- مجمع البیان ج 10 ص 536.
(2)- مائده 78- 79.
(3)- مجمع البیان ج 2 ص 263.
(4)- حکمت 374 نهج البلاغه.
(5)- وسائل ج 11 ص 392.
(6)- وسائل ج 11 ص 392.
(7)- نهج البلاغه خطبه 156.
برگرفته از کتاب تفسیر حکیم، نوشته استاد حسین انصاریان