ایران به دنبال لغو تحریم‌‌های اقتصادی ناشی از برنامه هستهایاش در ازای کاهش سرعت این برنامه است. مقامات غربی می‌‌گویند که بعد از سانحه بالگرد در ایران و شهادت رئیسجمهور و وزیر خارجه کشورمان تغییری در روند مذاکرات با آژانس بر سر برنامه هستهای ایجاد نخواهد شد. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنین در شرایطی منتشر شد که تنش‌‌ها در خاورمیانه متشنج بر سر جنگ جاری اسرائیل و حماس افزایش یافته است. اسرائیل و ایران ماه گذشته برای اولین بار حملات مستقیمی را علیه یکدیگر انجام دادند. این گزارش مدعی است که ایران اکنون 142.1 کیلوگرم اورانیوم غنی شده بیش از 60درصد دارد که 20.6 کیلوگرم از زمان انتشار گزارش قبلی افزایش یافته است. به نوشته آسوشیتدپرس، مجموع ذخیره اورانیوم غنی شده ایران 6201.3 کیلوگرم است که نشان‌دهنده 675.8 کیلوگرم افزایش از زمان انتشار گزارش قبلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.
همچنین به گزارش رویترز، ذخایر اورانیوم با غنای 20درصد ایران با افزایشی 39.1 کیلوگرمی به 751.3کیلوگرم رسیده است. مطابق این گزارش ایران از ذخایر اورانیوم غنی شده تا 5درصد خود کاسته است و آن را به 2376.9 کیلوگرم رسانده که کاهش 19.9 کیلوگرمی را نشان میدهد. گروسی در این گزارش مدعی شده که از سال گذشته هیچ پیشرفتی در راستای اجرای «بیانیه مشترک» ایران و آژانس چهارم مارس 2023 حاصل نشده است. دیده‌‌بان هستهای سازمان ملل در این گزارش ادعا کرده که بیانیه‌‌های عمومی ایران در خصوص توانایی‌‌های فنی این کشور در ساخت تسلیحات هستهای یا ایجاد تغییرات احتمالی در دکترین هستهای خود تنها باعث افزایش نگرانی‌ها درخصوص صحت اظهارات ایران خواهد شد. گروسی در این گزارش خواستار تداوم گفتوگوها و تبادل نظرات در سطح بالا با دولت جدید ایران شده است. آسوشیتدپرس در ادامه گزارش خود آورده است که ایران برنامه هستهای خود را فقط برای اهداف صلح‌‌آمیز حفظ کرده است، اما رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، قبلا هشدار داده بود که تهران به اندازه کافی اورانیوم غنیشده تا سطوح نزدیک به درجه تسلیحات دارد تا در صورت تمایل، بتواند «چند» بمب هستهای بسازد. این در حالی است که مقامات جمهوری اسلامی ایران بارها تاکید کردهاند که این کشور به دنبال ساخت سلاح هستهای نیست.
تنش‌‌ها بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از سال 2018، زمانی که دونالد ترامپ، رئیسجمهور وقت آمریکا به طور یکجانبه از توافق هستهای تهران با 1+5 خارج شد و فشار حداکثری را علیه ایران در پیش گرفت، افزایش یافته است. از آن زمان، ایران اغلب محدودیت‌هایی را که با توافق برجام پذیرفته بود، کنار گذاشته و به سرعت غنیسازی را افزایش داده است. بر اساس توافق هستهای اولیه که در سال 2015 منعقد شد، ایران مجاز به غنیسازی اورانیوم با خلوص 3.67 درصد، حفظ ذخایر حدود 300 کیلوگرم و استفاده از سانتریفیوژهای بسیار ابتدایی IR-1 بود .
توافق سال 2015 باعث شد که تهران موافقت کند در ازای لغو تحریم‌‌های اقتصادی، غنیسازی اورانیوم را به سطوح لازم برای تولید انرژی هستهای محدود کند. در آن زمان، بازرسان سازمان ملل وظیفه نظارت بر این برنامه را داشتند. در گزارش روز دوشنبه همچنین آمده است که تهران در تصمیم سپتامبر 2023 خود برای ممانعت از نظارت بیشتر بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر برنامه هستهای خود تجدیدنظر نکرده و افزوده است که از ایران انتظار دارد «در چارچوب رایزنی‌‌های جاری بین آژانس (IAEA) و ایران این کار را انجام دهد». بر اساس این گزارش، گروسی از تصمیم ایران برای ممنوعیت حضور بازرسان عمیقا ابراز تاسف کرده و گفته لغو این تصمیم «برای اینکه آژانس بتواند به طور کامل فعالیتهای راستی‌آزمایی خود را در ایران به صورت موثر انجام دهد، ضروری است».
در این گزارش آمده است که شهادت ابراهیم رئیسی، رئیسجمهور ایران و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، باعث توقف مذاکرات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با تهران بر سر بهبود همکاری‌‌ها شده است.
پیش از سانحه هلی‌کوپتر در 19 مه، ایران به دنبال سفر گروسی به این کشور موافقت کرده بود که مذاکرات فنی با آژانس داشته باشد. اما آن جلسات به دلیل سانحه بالگرد انجام نشد. در این گزارش آمده است که ایران سپس در 21مه نامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای ارسال کرد و گفت که تیم هستهای این کشور می‌‌خواهد گفتوگوها را در تهران «در تاریخ مناسبی که مورد توافق دوجانبه قرار خواهد گرفت» ادامه دهد. در این گزارش همچنین آمده است که ایران هنوز پاسخی به تحقیقات چند ساله آژانس در مورد منشأ و مکان فعلی ذرات اورانیوم دست‌‌ساز یافت شده در دو مکان ورامین و تورقوزآباد ارائه نکرده است. بنابراین آژانس قادر نخواهد بود صحت و کامل بودن اظهارات ایران را ذیل موافقت‌نامه پادمان NPT خود تایید کند. در این گزارش همچنین آمده است که تاکنون هیچ پیشرفتی در نصب مجدد تجهیزات نظارتی، از جمله دوربین‌‌هایی که در ژوئن 2022 برداشته شدهاند، صورت نگرفته است. دیده بان هستهای سازمان ملل همچنین ادعا کرد که ذخایر تخمینی اورانیوم غنی شده ایران به بیش از 30 برابر حد تعیین شده در توافق هستهای سال 2015 رسیده است.
واشنگتن چه میگوید؟
در پی ادعای خبرگزاری رویترز مبنی بر رویت گزارش فصلی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه هستهای ایران، یک سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا گفت که واشنگتن از«تداوم تولید اورانیوم غنیسازی شده با درصد بالا در ایران» نگران است. این سخنگو در پاسخ به سوال شبکه صدای آمریکا با اشاره به اینکه وزارت خارجه در مورد جزئیات گزارش‌‌های آژانس که علنی نشده‌‌اند اظهارنظر نمی‌‌کند، مدعی شد: «ما همچنان نگران ادامه توسعه برنامه هستهای ایران به شیوه‌‌هایی هستیم که هیچ هدف غیرنظامی معتبری ندارد، از جمله تداوم تولید اورانیوم بسیار غنیشده.»
پیش‌تر خبرگزاری رویترز در گزارشی به نقل از دیپلمات‌‌‌‌‌‌هایی که نامشان را اعلام نکرده، خبر از آن داده بود که ایالات متحده و سه متحد اصلی اروپایی‌‌‌‌‌‌اش بر سر اینکه آیا باید در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با جمهوری اسلامی مقابله کنند یا نه، دچار اختلاف‌‌نظر شدهاند. در واقع بر اساس گزارش مذکور، این بار سه کشور اروپایی خواهان صدور قطعنامه علیه برنامه هستهای ایران هستند اما آمریکا نمی‌‌‌‌‌‌خواهد این مسیر طی شود. 18 ماه از آخرین باری که شورای حکام قطعنامه‌‌‌‌‌‌ای را علیه جمهوری اسلامی تصویب کرد، می‌‌‌‌‌‌گذرد. در آن قطعنامه از جمهوری اسلامی خواسته شده بود که برای انجام تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که سال‌هاست در جریان است و یافتن منشأ ذرات اورانیوم یافت‌‌‌‌‌‌شده در سه سایت اعلام‌‌‌‌‌‌نشده، فورا همکاری کند.
البته این مقام وزارت خارجه آمریکا در این رابطه تاکید کرد: «هیچ تصمیمی در رابطه با جلسه آتی شورای حکام گرفته نشده است، و هر گونه گمانه‌زنی در مورد تصمیمات زودهنگام است. ما به شدت با سه شریک اروپایی خود (آلمان، فرانسه و بریتانیا) هماهنگ هستیم.» اغلب مقامات و تحلیلگران دلیل عدم‌‌تمایل دولت جو بایدن برای صدور قطعنامه در نشست آتی شورای حکام را انتخابات ماه نوامبر این کشور عنوان کردهاند. اما استدلال اصلی مقامات آمریکایی این است که مانند گذشته به ایران بهانه‌‌‌‌‌‌ای برای تشدید فعالیتهای هستهایاش ندهند. در این بین به مذاکرات پنهانی ایران و آمریکا در مسقط نیز باید توجه داشت؛ بنا بر شنیده‌‌‌‌‌‌های روزنامه «دنیای‌اقتصاد» ایران و آمریکا از 7 اکتبر حدود 6دور مذاکرات غیرمستقیم در عمان داشته‌‌‌‌‌‌اند.
این مذاکرات که بر محدودسازی تنش متمرکز است، برای اولین بار در آوریل یا مه2023 آغاز شد. ظاهرا واشنگتن در این مذاکرات بر حفظ وضعیت موجود تاکید کرده است. در وضعیت موجود ایران و آژانس دارای روابط پایدار اما حداقلی با همکاری موردی و موضوعی هستند و در عین حال تهران می‌تواند بدون ممانعت آمریکا به صادرات نفت خود ادامه دهد. درواقع آمریکا خواهان آن است که وضعیت موجود در ارتباط با آژانس نیز حفظ شود و اقدامی صورت نگیرد که منجر به واکنش تهران شود. به همین دلیل واشنگتن فعلا نمی‌‌‌‌‌‌خواهد با اروپا در صدور قطعنامه علیه ایران همراهی کند.
نکته غیرمنتظره‌‌‌ای وجود ندارد
رحمن قهرمانپور، پژوهشگر مسائل بین‌الملل درباره مهم‌ترین نکات این گزارش رافائل گروسی به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «با توجه به این گزارش، مناقشات بر سر دو مکان مورد اختلاف یعنی ورامین و تورقوزآباد که آژانس ادعا می‌‌‌کند در آنها ذرات اورانیوم با غنای بالا پیدا کرده همچنان حل نشده؛ در حالی که در سفر اخیر گروسی به ایران، وی ابراز امیدواری کرده بود که این مسائل حل شود.» وی افزود: «دلیل حل نشدن این مساله شاید این باشد که اطلاعات ایران کافی نبوده یا آژانس در حال بررسی اطلاعات است و هنوز اعلام نکرده است.»
همچنین به گفته قهرمانپور، مشخص نیست که آژانس در خصوص پیشنهاد آقای اسلامی درباره تفکیک موضوعات به حال، گذشته و آینده نظر داده است یا خیر. این کارشناس ادامه داد: «ایران در خصوص غنیسازی 60درصد، دستگاه غناسنجی را در نطنز نصب کرده که به صورت آنلاین به آژانس گزارش میدهد. بنابراین باید دو نکته را مدنظر داشت نخست اینکه درجه غنیسازی اورانیوم ایران بالاتر نرفته است و دوم اینکه اورانیوم 60درصد غنیشده، اورانیوم تسلیحاتی نیست.»
وی تاکید کرد: «درواقع چون ایران اعلام کرده از آنجا که تحریم‌‌‌ها لغو نشده، فعالیتهای هستهای خود را ادامه خواهد داد، بنابراین به صورت تدریجی شاهد افزایش اورانیوم غنیشده در ایران خواهیم بود که مساله غیرمنتظره‌‌‌ای نیست.» قهرمانپور گفت: «مساله مورد اختلاف اینجاست که آژانس میگوید با توجه به فعالیتهای ایران و اینکه ایران دسترسی آژانس را محدود کرده، نمی‌تواند در مورد دامنه هستهای ایران دسترسی کامل داشته باشد. یعنی آژانس نمی‌تواند درباره گریز هستهای نکته معتبری ارائه کند. این مساله مورد اختلاف بین ایران و آژانس و حتی خود کشورهای غربی است.»
