اما راه‌حل چیست؟ برای پاسخ به این سوال باید وضعیت فعلی بازار کار ایران را در نظر گرفت. مهم‌ترین ویژگی بازار کار، تعداد زیاد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در میان بیکاران است که ضمن اینکه اشتغال آنها مهم است، اشتغال در مشاغل مرتبط با رشته تحصیلی و نیز میزان دریافتی آنان نیز بسیار حائز اهمیت است؛ درغیر این‌صورت بازار کار کشورهای دیگر، به‌خصوص کشورهای همسایه، نیروی کار ناراضی از میزان دریافتی را به‌راحتی جذب خواهد کرد؛ نیروی کار متخصصی که سرمایه‌ای بی‌بدیل برای اقتصاد در حال توسعه کشور است. اما آیا اقتصاد ایران ظرفیت لازم برای ایجاد اشتغال برای این گروه بزرگ از بیکاران را دارد؟ آیا در شرایط رکودی میتوان ظرفیت‌های شغلی متناسب با سطح تحصیلات این گروه را ایجاد کرد؟ در صورت امکان ایجاد این ظرفیت‌ها آیا کارفرمایان در شرایط رکود تورمی قادر به پرداخت حقوق و دستمزد رقابتی هستند؟
متاسفانه پاسخ سوالات فوق منفی است و نتیجه آن خروج نیروی کار ماهر از کشور برای دریافت حقوق و مزایای رقابتی است؛ مساله‌ای که مهاجرت نخبگان در سال‌های اخیر را به یکی از معضلات اصلی اقتصادی ایران تبدیل کرده است. یکی از راه‌هایی که کشورها مانند هند و پاکستان برای برون‌رفت از چنین معضلی تجربه کرده‌اند و اتفاقا نتایج درخوری هم داشته است، صادرات خدمات است. صادرات خدمات یکی از راه‌‌‌های مهم برای توسعه اقتصادی کشورهاست که با ایجاد فرصتهای جدید برای شرکت‌ها و افزایش تعاملات بین‌المللی، میتواند به رشد و پیشرفت اقتصادی کشورها کمک کند. این نوع صادرات میتواند از طریق تنوع‌بخشی خدمات، در تحقق رشد اقتصادی، افزایش اشتغال و توسعه فناوری به کشورها کمک کند و موجب افزایش درآمد و بهبود تراز تجاری کشورها شود.
صادرات خدمات در واقع به معنی ارسال خدمات از یک‌کشور به کشور دیگر بدون انتقال مستقیم کالاهاست که شامل انواع مختلفی از فعالیت‌‌‌ها مانند خدمات مالی، خدمات حمل‌ونقل، خدمات فنی و مهندسی، خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات و... است. ایران یکی از کشورهایی است که به دلیل داشتن تراز تجاری مثبت در صادرات خدمات پتانسیل بالایی دارد. این کشور با داشتن منابع انسانی متخصص و توانایی ارائه خدمات متنوع مانند خدمات مالی، خدمات فنی و مهندسی، خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات، خدمات سلامت و آموزشی، میتواند در توسعه صادرات خدمات موفق عمل کند. با توجه به این موارد، صادرات خدمات میتواند به کاهش نرخ بیکاری در ایران کمک کند و از طریق ایجاد فرصتهای شغلی، ارتقای توانایی‌‌‌های نیروی کار و افزایش صادرات، به توسعه اقتصادی کشور کمک کند. ضمن اینکه میتواند از طرق مختلف علاجی باشد بر دردهای مزمن بازار کار ایران که به طور خلاصه میتوان موارد زیر را مطرح کرد:
افزایش فرصتهای شغلی در مشاغلی همچون بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات؛
کاهش قابل‌توجه بیکاری اصطکاکی به دلیل به‌کارگیری نیروهای متخصص در مشاغل مرتبط؛
افزایش رضایت شغلی به دلیل دریافت حقوق و دستمزد رقابتی؛
کاهش قابل‌توجه تمایل به مهاجرت نخبگان.
مروری بر تجربه هند و پاکستان
هند و پاکستان با استفاده از توانایی‌‌‌های منحصربه‌فرد خود در حوزه‌‌‌های مختلف، موفق به توسعه صادرات خدمات شده و سهم این نوع صادرات را از تولید ناخالص داخلی افزایش داده‌اند و در حال برنامه‌ریزی برای توسعه بیشتر این بخش‌ها هستند. هند یکی از صادرکنندگان بزرگ خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهان است و ارزش صادرات خدمات این کشور در سال 2022 حدود 145میلیارد دلار و سهم آن از تولید ناخالص داخلی حدود 13درصد بوده است. هند قصد دارد تا سال 2025 این رقم را به حدود یک‌تریلیون دلار یعنی 20درصد تولید ناخالص داخلی خود برساند. هند توانسته است با داشتن منابع انسانی متخصص و دارای توانایی‌‌‌های فنی بالا، ارائه خدمات نرم‌‌‌افزاری، خدمات توسعه وب و خدمات مهندسی نرم‌‌‌افزار، جایگاه قابل‌توجهی در بازارهای جهانی به دست آورد. علاوه بر این، این کشور با داشتن بخش خصوصی پویا در حوزه خدمات پزشکی، توانسته است با جذب بیماران خارجی و ارائه خدمات پزشکی با کیفیت و هزینه مناسب، یکی از مقاصد محبوب برای گردشگری پزشکی در جهان شود.
ارزش بازار خدمات صادرات پاکستان در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال 2022 بالغ بر 2.5میلیارد دلار بوده است که حدود 2درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌دهد. با توجه به اینکه سهم صادرات خدمات فناوری در سال 2022 نسبت به سال 2006 رشد 37.7درصدی داشته است، انتظار می‌رود که در سال‌های آتی این رقم بخش قابل‌توجهی از تولید ناخالص داخلی پاکستان را به خود اختصاص دهد. اما هند و پاکستان چه مسیری را پیموده‌اند تا به این مهم دست یابند؟ برخی از اقدامات این دو کشور در راستای افزایش صادرات خدمات را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:
1. توسعه زیرساخت‌‌‌های فناوری اطلاعات: هند و پاکستان توانسته‌‌‌اند با سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌‌‌های فناوری اطلاعات، ارتقای صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات خود را تسهیل کنند. ایجاد شبکه‌‌‌های ارتباطی پیشرفته، اینترنت پرسرعت و زیرساخت‌‌‌های دیگر، به این کشورها کمک کرده است تا بهترین خدمات آی‌تی را ارائه دهند.
2. ارتقای توانایی‌‌‌های نیروی کار: هند و پاکستان با تامین نیروی کار متخصص و توانمند در زمینه فناوری اطلاعات، توانسته‌‌‌اند صادرات خدمات آی‌تی قدرتمندی داشته باشند. ارتقای توانایی نیروی کار و ارائه آموزش‌‌‌های تخصصی، به این کشورها کمک کرده است تا خدمات خوبی به بازار جهانی ارائه دهند.
3. تنوع در خدمات ارائه‌شده: هند و پاکستان توانسته‌‌‌اند با ایجاد تنوع در خدمات ارائه‌شده در زمینه فناوری اطلاعات، بازارهای مختلف را فتح کنند. ارائه خدمات متنوع از جمله توسعه نرم‌‌‌افزار، طراحی وب‌سایت، پشتیبانی فنی، تحقیق و توسعه و... به این کشورها کمک کرده است تا در بازار جهانی رقابتی باشند.
به طور کلی، تجربه هند و پاکستان در زمینه صادرات خدمات آی‌تی نشان می‌دهد که با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌‌‌ها، ارتقای توانایی‌‌‌های نیروی کار و ارائه خدمات متنوع، میتوان به بازار جهانی وارد شد و درآمد قابل‌توجهی کسب کرد. این تجربه میتواند به‌عنوان یک الگو در کشورهای دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد.
* مدرس دانشکده روابط بین‌الملل دانشگاه تهران
