مصحف علی (ع)

دوره نگارش قرآن پس از رحلت را از اهتمام شخصیتی چون علی بن ابی طالب (ع) بدین کار، آغاز می کنیم

دوره نگارش قرآن پس از رحلت را از اهتمام شخصیتی چون علی بن ابی طالب (ع) بدین کار، آغاز می کنیم. علی (ع) که بزرگ ترین شخصیت پس از پیامبر اکرم (ص) و در همه صحنه ها پیشتاز و پیشگام بود و از آغاز نزول وحی سایه به سایه در خدمت پیامبر (ص) کتابت وحی را نیز به طور مداوم بر عهده داشت، در واپسین روزهای حیات پربرکت رسول گرامی اسلام، از جانب آن حضرت مأمور به جمع آوری قرآن گردید.

ابن مسعود، که خود صحابی بزرگ پیامبر بود، گفت: «احدی را چون علی بن ابی طالب (ع) آشناتر به قراءت قرآن ندیدم» . ⁽¹⁾

ابوبکر حضرمی از امام صادق (ع) روایت کرده است که پیامبر به علی (ع) فرمود:

یا علی، القرآن خلف فراشی فی المصحف والقراطیس، فخذوه واجمعوه ولاتضیعوه کما ضیعت الیهود التوراة؛

ای علی! این قرآن در کنار بستر من، میان صحیفه ها و حریر و کاغذها قرار دارد، قرآن را جمع کنید و آن را آن گونه که یهودیان، تورات خود را از بین بردند، ضایع نکنید ⁽²⁾.

و این گونه بود که علی بن ابی طالب پس از رحلت پیامبر (ص) مهم ترین وظیفه خویش را جمع آوری قرآن قرار داد.

پس از رحلت پیغمبر اکرم، علی (ع) که به نص قطعی و تصدیق پیامبر اکرم (ص) از همه مردم به قرآن مجید آشناتر بود، در خانه خود به انزوا پرداخته، قرآن مجید را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع فرمود و هنوز شش ماه از رحلت نگذشته بود که فراغت یافت و مصحفی را که نوشته بود به شتری بار کرده نزد مردم آورد و به آنان نشان داد ⁽³⁾.

از ابن عباس در ذیل آیه لاتحرک به لسانک لتعجل به إن علینا جمعه وقرآنه نقل شده که علی بن ابی طالب پس از مرگ پیامبر (ص) قرآن را به مدت شش ماه جمع آوری نمود ⁽⁴⁾.

ابن سیرین گفته است:

علی فرمود: «وقتی پیامبر رحلت کرد، سوگند خوردم که ردایم را جز برای نماز جمعه بر دوش نگیرم تا آن که قرآن را جمع نمایم» . ⁽⁵⁾

در خبرهای ابورافع آمده است که: علی به خاطر توصیه پیامبر در زمینه جمع آوری قرآن، قرآن را در جامه ای پیچید و به منزل خویش برد. پس از آن که پیامبر رحلت نمود، در خانه نشست و قرآن را، همان گونه که خدا نازل کرده بود، تألیف نمود. علی به این کار، آگاه بود ⁽⁶⁾.

محمد بن سیرین از عکرمه نقل کرده است که: پس از بیعت مردم با ابوبکر، علی بن ابی طالب در خانه نشست. به ابوبکر گزارش دادند که او از بیعت با تو کراهت دارد؛ ابوبکر آن حضرت را خواست و به او گفت: از بیعت با من سر باز زدی؟ علی (ع) فرمود: «نه به خدا سوگند، دیدم در کتاب خدا چیزهایی افزوده می شود. پس با خود گفتم که جز برای نماز ردا بر دوش نگیرم، تا آن که قرآن را جمع نمایم.» ابوبکر گفت: چه کار شایسته ای!

محمد بن سیرین می گوید: از عکرمه پرسیدم آیا دیگران قرآن را به ترتیب نزول تألیف نمودند؟ وی پاسخ داد: «اگر جن و انس جمع گردند تا تألیفی مانند تألیف علی ابن ابی طالب داشته باشند، توانایی آن را نخواهند داشت» . ⁽⁷⁾

ویژگی های مصحف علی (ع)

مصحفی را که علی بن ابی طالب (ع) جمع آوری نمود، نسبت به دیگر مصاحفی که قبلا وجود داشت و یا بعدا به وجود آمد از امتیازات فراوانی برخوردار بود. برخی از آنها بدین قرار است :

.1 ترتیب سوره ها به همان ترتیب نزول، تنظیم گشته بود. سیوطی در الاتقان ضمن بیان این مطلب می گوید: «اولین سوره، اقرأ، سپس مدثر، سپس نون، بعد از آن مزمل و به همین ترتیب، تبت، تکویر و... تنظیم شده بودند.»

شیخ مفید نیز در مسایل سرویه، تألیف قرآن علی بن ابی طالب را به همان ترتیب نزول می داند که سوره مکی بر مدنی و آیه منسوخ بر ناسخ مقدم بوده و هرچیز در جای خویش قرار داده شده است ⁽⁸⁾.

.2 قراءت مصحف علی بن ابی طالب دقیقا مطابق با قراءت پیامبر (ص) بوده است.

.3 این مصحف مشتمل بر اسباب نزول آیات، مکان نزول آیات و نیز اشخاصی که در شأن آنها آیات نازل گشته اند، بوده است.

.4 جوانب کلی آیات به گونه ای که آیه، محدود و مختص به زمان یا مکان یا شخص خاصی نگردد، در این مصحف روشن شده است ⁽⁹⁾.

سرنوشت مصحف علی بن ابی طالب (ع)

در روایات شیعه آمده است:

علی بن ابی طالب (ع) پس از جمع آوری قرآن، آن را نزد مردم که در مسجد جمع بودند آورد و پس از آن که قرآن را در میان آنان قرار داد، چنین فرمود: پیامبر فرمود: من در میان شما چیزی را به جای می گذارم که اگر به آن تمسک نمایید هرگز گمراه نگردید؛ کتاب خدا و عترت (اهل بیت) من. آن گاه علی (ع) خطاب به آنان گفت: «این کتاب است و من هم عترتم .» در این هنگام شخصی برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنی است، پیش ما نیز قرآنی همانند اوست . ما را نیازی به کتاب و عترت نیست. آن حضرت پس از آن که حجت را بر آنان تمام کرد کتاب را برداشت و برگشت ⁽¹⁰⁾.

در مورد سرنوشت این مصحف، بعضی بر این عقیده اند که به عنوان میراثی نزد امامان است و از امامی به امام دیگر می رسد.

در روایتی طلحه از علی (ع) در مورد مصحفش و این که پس از خود به چه کسی آن را واگذار می کند، سؤال می نماید. علی (ع) می گوید: مصحف خود را به همان کسی که پیامبر به من دستور داده می دهم، به فرزندم حسن که پس از من وصی من و از همه به من اولی است. فرزندم حسن مصحف را به فرزند دیگرم حسین می دهد و پس از او در دست فرزندان حسین (ع) یکی پس از دیگری قرار خواهد گرفت... ⁽¹¹⁾.

و اما قرآن ها یا نسخه هایی از قرآن که منسوب به علی بن ابی طالب (ع) است و در بعضی از موزه ها و کتابخانه ها موجود است، به عقیده برخی از محققان نمی توانند از نظر تاریخی و شواهد و قراین، متعلق به آن حضرت باشند ⁽¹²⁾.

پی نوشتها:

.1 بحار الانوار، ج 89، ص .53

.2 همان، ص 48؛ زنجانی، تاریخ القرآن، ص .44

.3 قرآن در اسلام، ص .191

.4 بحار الانوار، ج 89، ص .51

.5 الاتقان، ج 1، ص .183

.6 بحار الانوار، ج 89، ص .52

.7 الاتقان، ج 1، ص 183، نوع 18؛ زنجانی، تاریخ القرآن، ص 48؛ و ر.ک: بحار الانوار، ج 89، ص .40

.8 بحار الانوار، ج 89، ص .74

.9 ر.ک: التمهید، ج 1، ص 228 و .29

.10 بحار الانوار، ج 89، ص 40 و .52

.11 همان، ص .42