(متوفی 937 ه.ق)
گفتار استاد:
«شیخ علی بن هلال جزائری،زاهد و متقی و جامع المعقول و المنقول بوده است.
استاد روایت ابن فهد حلی است و بعید نیست که استاد فقه او نیز هم او باشد.
می گویند در عصر خودش شیخ الاسلام و رئیس شیعه بوده است.محقق کرکی شاگرد او بوده و او را به اوصاف فقاهت و شیخ الاسلامی ستوده است.ابن ابی جمهور احسائی نیز فقه را نزد او تحصیل کرده است.» (1)
جزائر نام ناحیه ای در کنار رود شوشتر نزدیک بصره است که کشاورزی خوبی دارد.علماء و بزرگان متعددی از آنجا برخاسته اند،و هم نام کشوری است که مرکز آن «الجزیره »بوده که بعد از قاهره و اسکندریه،بزرگترین و آبادترین بلاد اسلامی درآفریقا می باشد که علماء و فقهای متعددی از هر دو محل برخاسته اند که شخصیت مورد ترجمه ما،شیخ علی بن هلال یا به تعبیر کامل تر،علی بن محمد بن هلال یکی ازمتولدین آن محل اول می باشد.و علماء دیگر نیز مانند سید نعمت الله جزائری و دیگران از آن محل برخاسته اند.
او یکی از بزرگان فقهای امامیه در قرن دهم می باشد که در معارف معقول ومنقول یکتای عصر خویش بوده و در روزگار خویش ریاست مذهبی و فقهی شیعه به او منتهی گردیده است.
او یکی از معروف ترین مشایخ روایتی فقهاء و بزرگان دین می باشد که نام او درسلسله اجازات اغلب بزرگان فقاهت و روایت دیده می شود.فقیه ناموری مانند محقق کرکی(متوفی 940 ه.ق)و ابن ابی جمهور احسائی و جمعی از اکابر و بزرگانی ازمکتب فقهی او برخاسته اند.
محقق نامبرده در سال 909 او را به عنوان «شیخ الاسلامی »و فقیه اهل بیت(ع)بودن می ستاید و ابن ابی جمهور نیز که فقه، اصول و منطق،و بالخصوص تهذیب القواعد،و قسمتی از مختلف علامه را از وی کسب فیض نموده است و معترف است که با کثرت اساتید و مشایخ خویش،تنها به پاس عظمت و جلالت قدر استادش ابن هلال،به ذکر نام وی کفایت می کند و دیگر اساتید خویش را به احترام و عظمت نام او یاد نمی کند. (2) او یکی از علمای معاصر شاه اسماعیل اول،سر سلسله سلاطین صفویه بوده است.
عنوان شیخ الاسلام چیست؟
عنوان و لقب شیخ الاسلام نخستین بار در زندگی این فقیه بزرگوار به چشم می خورد و شاید جلوتر از او نیز به کار رفته باشد،ولی ما نخستین بار در زندگی این فقیه می بینیم.آیا این عنوان چه مضمونی را می رساند؟آیا عنوانی بوده است دولتی یامردمی و توده ای،یا آمیزه ای بوده است از هر دو؟این عنوان بعدها توسعه و گسترش پیدا کرده است و رجال علمی و فقهی مانند:شیخ بهایی،مجلسی،حاج میرزا محمودتبریزی فرزند شیخ الاسلام میرزا علی اصغر و تنی چند از فقهاء و علماء صاحب این عنوان بوده اند.آیا این عنوان مقتبس از عناوین مقامات روحانی اهل سنت می باشد یادر برابر عناوین و مناصب آنان پدید آمده است،مطلبی است که باید تحقیق وکنجکاوی بیشتری صورت گیرد.در ابتداء امر به نظر می رسد این لقب از القاب تفویضی حکومت صفویه بوده باشد و این عالم بزرگوار در دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی،سر سلسله صفویان زندگی می کرده است.آن چنان که محقق ثانی(محقق کرکی)در دوران شاه طهماسب حائز چنین مرتبت و عنوان گردیده است.
آیا پادشاهان صفویه واقعا معتقد به چنین عنوانی بوده اند،یا در برابر رقبای عثمانی خویش،توسل و تمسک به چنین دستاویزهایی می کرده اند،هنوز از نظرنگارنده درست روشن نگردیده است.
گفتار دانشمندان درباره او:
صاحب ریاض درباره او گوید:
«او یکی از مشایخ اجازه امامیه و یکی از بزرگان مورد احترام و تجلیل مامی باشد.جماعت کثیری از او روایت کرده اند، مانند:شیخ محمد بن ابی جمهوراحسائی،شیخ عز الدین آملی،شیخ بزرگوار ابراهیم بن حسن وراق،محقق نامدارمحمد بن سلطان حسین اصفهانی،و محقق ثانی » (3)
صاحب امل الآمل گوید:
«شیخ زین الدین علی بن هلال جزائری،فاضل متکلم و عالم بزرگواری است وکتابی به نام «الدر الفرید فی التوحید»در علم کلام دارد و از شیخ احمد بن فهد روایت می کند و از او هم شیخ علی بن عبد العالی میسی کرکی روایت می کند.او در برخی ازاجازات خویش مدح و ثناء کامل در مورد او به کار برده است،از آن جمله می گوید:اوشیخ الاسلام،و فقیه اهل البیت(علیهم السلام)در عصر خویش بوده است.» (4)
گفتار صاحب ریاض:
ملا عبد الله افندی اصفهانی نیز پس از نقل گفتار صاحب امل الآمل او را ستوده واضافه کرده است:
«او تالیفات دیگری نیز دارد و من در سجستان(سیستان)با خط برخی از علماءتالیف او را دیده ام و کتاب فوق(الدر الفرید) بسیار پرفایده است و آن از تالیفات علی بن محمد بن هلال جزائری است و ظاهرا لفظ محمد اشتباه باشد...»
ولی لفظ محمد اضافه و سهو نیست،بلکه پدر او محمد بوده است و اینکه علی بن هلال گفته می شود،به علت اشتهار جدش یا امتیاز تشخصی است که در لفظ هلال وجود دارد و می تواند او را مشخص تر از علی بن محمد نشان دهد.» (5)
وفات او:
وفات او در سال 937 ه.ق در نجف رخ داده و عمر او نزدیک به 70 سال بوده است. (6)
پی نوشتها:
1- آشنایی با علوم اسلامی،ص 301.
2- ریحانة الادب،ج 1،ص 407،چاپ تهران،اقبال.
3- روضات،ج 4،ص 356.
4- امل الآمل،ج 2،ص 210.
5- ریاض العلماء.
6- ریحانة الادب،ج 1،ص 407.