(متولد 682-متوفی 771 ه.ق)
گفتار استاد:
«فخر المحققین،پسر علامه حلی،در 682 متولد و در سال 771 درگذشته است.
علامه حلی در مقدمه تذکرة الفقهاء،و در مقدمه کتاب «قواعد»از فرزندش به تجلیل یاد کرده است و در آخر قواعد آرزو کرده است که پسر بعد از پدر کارهای ناتمام او را تمام کند.فخر المحققین کتابی دارد به نام «ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد»آراء او در کتب فقهیه مورد توجه است.» (1)
فخر المحققین،فخر الدین و فخر الاسلام،هر سه لقب فرزند دانشمند و برومندعلامه حلی می باشد.نام شریفش «محمد»است.او نیز مانند پدر نابغه ای از نوابغ ارزنده شیعه است و در تمام کتب فقهی و علمی مورد توجه خاص دانشمندان بزرگ ومجتهدین طراز اول ما قرار گرفته است.
فقیه عظیم الشان،شهید اول،که سرآمد شاگردان اوست،در اجازه ای که در زمان حیات وی به شاگردش،شمس الدین بن نجده داده است،از او این گونه یاد می کند:
«شیخ امام سلطان العلماء و منتهی الفضلاء و النبلاء،خاتم المجتهدین،فخر الملة و الدین،ابو طالب محمد فرزند شیخ امام سعید جمال الدین بن مطهر که خداوند عمرگرانبهای او را دراز گرداند و از پیشامدهای سوء زمانه نگه دارد...»
فخر المحققین در شب بیستم جمادی الاول سال 682 هجری در شهر حله موطن خویش دیده به دنیا گشود.علوم مقدماتی و متداول عصر و سپس علوم عالیه معقول،یعنی فلسفه و کلام و منطق و فقه و اصول و حدیث و غیره را نزد پدر علامه اش فرا گرفت و پیش از آنکه به حد بلوغ برسد،در انواع آنها ورزیده شد،یعنی تقریبا ازتحصیل آنها بی نیاز گردید.
استعداد و نبوغ وی:
قاضی نور الله شوشتری در کتاب «مجالس المؤمنین »می نویسد:«فخر المحققین محمد در علوم عقلی و نقلی محققی نحریر بود و در علو فهم و فطرت مدققی بی نظیر.
سپس او از یکی از دانشمندان شافعی نقل می کند که وقتی با پدرش به نزد سلطان محمد خدابنده به «سلطانیه »قزوین آمد،دانشمندی جوان،عالی مقام،مستعد،نیکخوی و پسندیده خصال بود.»آنگاه می گوید:
«وی در خدمت پدر بزرگوارش تربیت یافته و در سن ده سالگی نور اجتهاد ازناصیه حال او تافته،چنانکه خود نیز در شرح خطبه کتاب «قواعد»به آن اشاره فرموده وگفته است چون از تحصیل علوم معقول در محضر پدرم علامه فراغت یافتم و بسیاری از کتب علمی علمای شیعه را نزد وی خواندم،از او مسالت نمودم کتابی در فقه تصنیف کند که جامع اسرار آن علم باشد...»
سپس به نقل از قاضی نور الله برای اثبات اینکه فخر المحققین هنگام تصنیف کتاب «قواعد»پدر،مجتهد بوده و کمتر از ده سال داشته است،می نویسد:«از ملاحظه تاریخ ولادت او،و تاریخ تصنیف کتاب ظاهر می شود که سن او در آن موقع کمتر از ده سال بوده و تعجب شهید ثانی در این باب چنانکه در حاشیه قواعد اظهار فرموده،وجهی ندارد.بلکه تعجب او عجب است، زیرا که خود(یعنی شهید ثانی)در شرح درایه اصول حدیث،حال جمعی کثیری را که خدای تعالی،در کمتر از آن عمر توفیق کمال داده،ذکر نموده است.از جمله آن که روایت کرده که از شیخ تقی الدین حسن بن داود که می گفته سید غیاث الدین،عبد الکریم بن طاوس که دوست و مصاحب او بوده،به کتاب خواندن مشغول شد و در چهار سالگی از معلم مستغنی گردید و از ابراهیم بن سعید جوهری روایت نموده است که گفت کودکی چهار ساله دیدم که نزد مامون عباسی آوردند و او قرآن را خوانده بود و نظر در رای و اجتهاد کرده بود.این قدر بود که هر گاه گرسنه می شد،مانند طفلان می گریست و مؤید این داستان،زندگی شیخ ابو علی سینا است،بر وجهی که در تواریخ مسطور است.»
مؤلف روضات الجنات،بر قاضی نور الله خرده گرفته است و گفته:«تاریخ تالیف قواعد بر من روشن نیست تا حکم کنم که فخر المحققین در آن موقع چند ساله بوده،ولی تعجب شهید ثانی در واقع و اینکه قاضی گفته است به قول حسن بن داود، غیاث الدین بن طاوس در چهار سالگی از معلم بی نیاز شد،مقصود این نیست که وی در آن سن کلا از تحصیل بی نیاز گردید،بلکه منظور از معلم،معلم خط بوده است.
نظریه دیگر:
فقیه نامور،محمد بن حسن اصفهانی که از اعاظم مجتهدین بود و به واسطه اقامت چندی در هندوستان،معروف به «فاضل هندی »است،در آغاز کتاب «کشف اللثام »تصنیف ذی قیمت خود که شرح قواعد حلی است،بعد از نقل عبارت فخر المحققین می نویسد:
«ممکن است بعضی از گفته وی تعجب کنند که چگونه در آن سن به این مقام رسیده است،ولی می دانیم که تولد وی در سال 682 روی داده و پدرش علامه،برخی از کتب خود را در کتاب «خلاصه »که به سال 692 یا693 تالیف نموده است،ذکر کرده،بنابراین با تطبیق این دو تاریخ،فخر المحققین در آن موقع ده سال یا کمتر داشته است.»
و سپس می نویسد:«این لطف و مرحمت الهی است که به هر کس خواهد موهبت می کند.
من خود نیز قبل از آنکه سیزده سالم تمام شود،از تحصیل علوم معقول و منقول فارغ گشتم و پیش از آنکه یازده ساله شوم،شروع به تصنیف نمودم و کتاب «منیة الحریس »را که شرح تلخیص است،پیش از آنکه پانزده سالم کامل گردد،تصنیف نمودم و قبل از آن نیز ده کتاب اعم از متن و شرح و حواشی تصنیف نموده بودم و آن کتابها بدین قرار است:
التلخیص در بلاغت و توابع آن-زبده در اصول دین و عقاید-الخرد البدیعه دراصول-شرح زیده-شرح الخرد البدیعه-کاشفک و حواشی بر شرح عقائد نسفیه وغیره.زمانی که هشت سال داشتم،کتاب «مطول »و«مختصر مطول »تفتازانی را تدریس می کردم.»
تحقیق و بررسی در این مورد:
دانشمند گرامی،جناب آقای دوانی گوید:
«با کمال تاسف باید گفت دانشمندان عالی مقام نامبرده،یعنی قاضی نور الله ومؤلف کتاب روضات و فاضل هندی،هر سه موفق به حل موضوع نشده اند و حتی گفته ابهام آمیز و نظریات شگفت انگیز آنان نیز بدون تحقیق و بررسی مورد استفاده و استناددیگران واقع شده و در کتابهای خود بازگو نموده اند.
مثلا مؤلف روضات،فقط استدلال قاضی نور الله را مورد ایراد قرار داده و ازتعجب شهید ثانی جانبداری نموده،بدون اینکه قضیه را حل کند و اثبات نماید که هنگام تالیف کتاب قواعد که فخر المحققین می گوید من از تحصیل تمام علوم متداول فراغت یافتم،چند سال داشته است؟
فاضل هندی نیز استدلال می کند که چون علامه تالیفات خود را در کتاب خلاصه که به سال 692 تالیف نموده آورده است و قواعد مورد بحث نیز یکی از آنهابوده است.پس می توان گفت فخر المحققین به گفته قاضی نور الله در آن موقع ده سال یاکمتر داشته است.در صورتی که امکان دارد علامه کتاب قواعد را سالها بعد از تالیف خلاصه نوشته باشد.(چنانکه همین طور نیز هست)و به طوریکه معمول مؤلفین است،بعد فهرست تالیفات خود را در خلاصه آورده باشد.»
در نامه دانشوران،ضمن شرح حال غیاث عبد الکریم بن طاوس،پس از نقل عبارت حسن بن داود درباره نبوغ و هوش سرشاری مانند قاضی نور الله،چند نفر را که در خردسالی به مقام عالی علمی نائل گشته اند نام می برد.از جمله علامه حلی را نام برده و می گوید:
«دیگر فرزند آن بزرگوار که فخر المحققین لقب دارد،چنانکه قاضی نور الله شوشتری آورده،از آن پیش که سن شریفش از ده سال متجاوز گردد،به درجه استنباط احکام و استخراج فروع فایز گشت و با اینکه گفته ابن داود را درباره ابن طاوس بدین گونه نقل می کند در چهار سالگی معلمی به تربیت وی گماشتند،در مدت چهل روز ازتعلم خط بی نیاز گشت.چون سن شریفش به یازده رسید،در اندک زمانی کلام الله مجید را حافظ گردید.»
مع الوصف مؤلفین «نامه دانشوران »متوجه اشتباهی که در اینجا برای قاضی نور الله و فاضل هندی روی داده،نشده و گفتار هر دو را بدون توضیح نقل کرده اند. (2)
محدث بزرگوار مرحوم حاج شیخ عباس قمی نیز در کتاب «فوائد الرضویة »گفته قاضی نور الله را عینا نقل کرده و با اینکه وصیت علامه به فخر المحققین را نیز درصفحه مقابل آورده است،معهذا حل موضوع برای ایشان نیز پوشیده مانده است، زیراعلامه در آن وصیت نامه که در آخر کتاب «قواعد»در بسیاری از کتب تراجم و غیره نیزذکر شده است،از جمله می نویسد:«ای فرزند من!در این کتاب فتاوای احکام و قواعدشرایع اسلام را برای تو خلاصه نموده و بیان کردم و با الفاظی مختصر و عباراتی شیوا وسبکی دلپذیر و محکم روشن ساختم.سن من در این موقع به پنجاه رسید و اینک وارددهه بعد آن شده ام.»
اگر دانشمندان توجهی به این جمله «سن من در این موقع به پنجاه رسید»می نمودند،موضوع حل می گشت،و دیگر این همه شرح و بسط مورد پیدا نمی کرد،زیرا از این عبارت کاملا پیدا است که علامه هنگام تالیف «قواعد»پنجاه سال داشت وچون ولادت وی در سال 648 روی داده،باید گفت علامه در سال 698 به تصنیف کتاب «قواعد»پرداخته است و با در نظر گرفتن ولادت فخر المحققین در سال 682بدون تردید فخر المحققین در آن موقع 16 ساله بوده است.از این میان نتایج زیر به دست می آید:
1-فخر المحققین هنگام تالیف قواعد که به خواهش وی صورت گرفته و خوددر شرح آن می گوید در16 سالگی مجتهد مسلم بوده و علوم معقول را تکمیل نموده است.
2-استنباط قاضی نور الله و فاضل هندی و دیگران که از آنها پیروی نموده وگفته اند در آن موقع سن فخر المحققین ده سال یا کمتر بوده،مورد ندارد و دلیلی بر آن نیست.
3-تالیف قواعد در سال 692 صحیح نیست و استدلال قاضی و فاضل هندی مناسب نمی باشد.
4-تاریخ تالیف «قواعد»از گفته خود علامه به خوبی آشکار است که در پنجاه سالگی علامه،یعنی به طور مسلم در سال 698 انجام گرفته است،زیرا علامه وصیت نامه مزبور را بعد از تالیف کتاب بزرگ قواعد نوشته است و با اشتغالاتی که داشته و کتب بسیاری که در عرض یکدیگر تالیف و تصنیف می نموده،امکان دارد که یکی دو سال قبل از آن،یا بیشتر،دست به تالیف چنین کتابی زده باشد و به گفته خود،از تحصیل علوم معقول و منقول بی نیاز بوده است،یا هنوز به حد بلوغ نرسیده،و یادست کم تازه بالغ گشته باشد.
فخر المحققین در نظر علامه:
فخر المحققین در ایام جوانی با پدرش به ایران سفر نموده،آن گاه با پدر به حله واقع در کشور عراق برگشت،و به طوریکه خود در حاشیه کتاب «الالفین »می نویسد،ناگزیر به جلای وطن گردید و به نواحی آذربایجان آمد و گویا مجددا به حله برگشته باشد.
فخر المحققین به همان میزانی که از لحاظ مراتب فضل و کمال ممتاز و در حدخود بی نظیر بوده است،از حیث ادب و اخلاق و ملکات فاضله نیز امتیازی مخصوص داشته است.در میان انبوه دانشمندان که ما با زندگانی آنان آشنا هستیم، چنین پدر وفرزندی را ندیده ایم که هر دو از نوابغ نامی و نسبت به هم تا این اندازه خصوصیت واحترام مرعی دارند.علامه در برخی از آثار خود،هر جا از فرزندش فخر المحققین نام می برد،می گوید:«خداوند مرا فدای او گرداند و از بدیها دور بدارد.»
در آغاز کتاب «الالفین »که مشتمل بر هزار دلیل در اثبات امامت امیر المؤمنین علی(ع)است،می نویسد:«من به خواهش فرزند عزیزم محمد که خداوند امور دنیا وآخرت او را اصلاح گرداند،چنانکه او نیز نسبت به پدر و مادرش از هر گونه احترام وخدمتگزاری مضایقت ندارند،و امیدوارم که خداوند،سعادت دو جهان را به او روزی کند.چنانکه او هم در به کار بستن نیروی عقلی و حسی خود از من اطاعت نموده و باگفتار و کردار خویش موجبات خوشنودی مرا فراهم کرده است و ریاست ظاهری ومعنوی را یکجا به او موهبت کند،چه که وی به اندازه یک چشم به هم زدن نافرمانی برمن ننموده.این کتاب را که موسوم به «الفین »است،املاء نمودم.
در این کتاب هزار دلیل یقینی و برهان عقلی و نقلی برای اثبات امامت بلافصل حضرت شاه ولایت،علی بن ابیطالب(ع)و هزار دلیل در رد شبهات مخالفین واردساختم و نیز ادله بسیاری در اثبات امامت سایر امامان عالی مقام به مقداری که طالبان راقانع سازد آوردم و ثواب آن را به فرزندم محمد اهداء نمودم.
خداوند او را از هر خطری نگهدارد،و هر گونه بدی و زشتی را از وی برطرف سازد و به آرزوهایی که دارد نائل گرداند و شر دشمنانش را از او دور کند.»
همچنین در آغاز کتاب «قواعد»و ارشاد و غیره به همین مضامین فرزندش راستوده است.در آغاز قواعد می نویسد:
«این کتاب را به خواهش دوست ترین مردم نسبت به خود و عزیزترین آنها، یعنی فرزند عزیزم محمد تصنیف کردم. خداوند عمر او را دراز گرداند تا با دست خودمرا به خاک سپارد و برایم طلب آمرزش کند،چنانکه من نیز خالص ترین دعای خود رابرای ترقیات او می نمایم.و نیز به وی سفارش اکید نموده که هر یک از کتب مرا که ناقص بماند،او تمام کند و نماز و روزه و حج و بقیه عبادات پدر را اعاده کند.» (3)
استاد-شاگردان:
فخر المحققین تمام رشته های علوم و فنون را در خدمت پدر علامه اش تکمیل نمود و جز وی استادی ندیده است.
شهید اول،سید بدر الدین مدنی،شیخ احمد بن متوج بحرانی،سید حیدر آملی،سید تاج الدین ابن معیه و ظهیر الدین فرزنددانشمندش نیز از شاگردان بزرگ وی به شمار می آیند.
تالیفات او:
تالیفات او همه در شمار بهترین کتب علمی شیعه به شمار می آیند و اغلب شرح و حاشیه و تعلیقه کتب پدر عالیقدرش می باشد،مانند شرح المسترشدین،شرح مبادی الاصول،شرح تهذیب الاصول،ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، رساله فخریه در نیت،حاشیه ارشاد،الکافیة الوافیة در علم کلام،و مسائل صدریه.
وفات و مدفن او:
فخر المحققین شب جمعه پانزدهم یا بیست و پنجم جمادی الثانی سال 771،در سن 89 سالگی به جهان باقی شتافت.
در تاریخ وفات و عمر او گویند:
فخر المحققین نجل الفاضل «ذاع »للارتحال بعد«ناحل »
(کلمه «داغ » 771 و کلمه «ناحل »89) (4)
دانشمند بزرگ،شیخ عبد الله مامقانی در تنقیح المقال می نویسد:«اطلاع نیافتم که تا کنون کسی از دانشمندان مدفن او را معین کرده باشد،ولی در فوائد الرضویه نقل کرده است که در یکی از مجامع معتبره نوشته بود که شهید،فخر المحققین را زیارت کرد و گفت من از صاحب این قبر نقل می کنم که او نیز از پدرش نقل می کرد.از این عبارت معلوم می شود که مدفن او معلوم بوده،ولی به مرور زمان از بین رفته یا فراموش شده است،و نیز محدث قمی در فوائد الرضویه می نویسد:«از سخن مجلسی اول درشرح «من لا یحضره الفقیه »ظاهر می شود که آن بزرگوار در حله وفات کرده و جنازه اش را به نجف اشرف حمل کرده اند و بعید نیست که قبرش نزدیک والدش باشد.»کلام مجلسی در آخر کتاب طهارت شرح فقیه این است:«و علامه و پسرش را در نجف اشرف بعد از نقل مدفون ساختند.»
پی نوشتها:
1- آشنایی با علوم اسلامی،ص 300،چاپ دفتر تبلیغات قم.
2- مؤلف روضات الجنات می نویسد:از این عبارت معلوم است که علامه کتاب «الالفین »را به پایان آورده،ولی از هزار و بیست و چند دلیل آن پاکنویس نشده.سپس شواهدی می آورد که این مدعا را به خوبی روشن می سازد.رجوع کنید به آن کتاب،ذیل شرح حال فخر المحققین محمد.
3- نگارنده توصیه های اخلاقی او را چندی پیش در مجله پیک اسلام،منتشره در همدان،ترجمه و انتشارداده است.
4- ریحانة الادب،ج 4،ص 309.
