(متولد1306-متوفی 1390 ه.ق)
یکی از فقهاء و مراجع نامدار شیعه در اعصار اخیر،حضرت آیة الله العظمی حاج سید محسن طباطبائی حکیم می باشند.
ولادت:
ایشان در سال 1306ه.ق،در یک خاندان علم وتقوی متولد شدند.پدرعالیقدرش،حجة الاسلام والمسلمین علامه حاج سیدمهدی حکیم(متوفی 1312)،و مادرش عفیفه تقیه،نواده علامه رجالی،آیة الله آقا شیخ عبد النبی کاظمی،صاحب کتاب «تکملة الرجال »می باشد.خاندان حکیم یکی از خاندانهای اصیل و عریق در عراق می باشد که شخصیتهای علمی و اجتماعی بزرگی از آن خاندان برخاسته اند.
اساتید او:
او از محضر بزرگان و آیات عظام که ذیلا نام برده می شوند،تلمذ نموده است:
1-مرحوم آیة الله العظمی حاج سید محمد کاظم یزدی
2-مرحوم آیة الله العظمی حاج شیخ محمد کاظم خراسانی
3-مرحوم آیة الله سید ابو تراب خوانساری
4-مرحوم آیة الله میرزا حسین نائینی
5-مرحوم آیة الله آقا ضیاء الدین عراقی
6-مرحوم آیة الله شیخ الشریعه اصفهانی
7-مرحوم آیة الله سید محمد سعید حبوبی
8-مرحوم آیة الله شیخ علی باقر جواهری
شاگردان ایشان:
مرحوم آیة الله حکیم،بعد از رحلت آیة الله العظمی بروجردی،مرجعیت عامه وزعامت شیعه را به دست گرفت و در تنظیم امور اداری حوزه های علمی و تاسیس مدارس و تربیت مبلغین،سعی و کوشش بلیغ مبذول داشت و در غنا بخشیدن به فرهنگ اسلامی،شاگردانی را تربیت نمود.اینک اسامی تعدادی از شاگردان ایشان ذکرمی شود:
آیات و حجج اسلام:
1-شیخ حسین وحید خراسانی
2-شهید سید اسد الله مدنی
3-شهید سید محمد باقر صدر
4-مرحوم شیخ احمد فیاض سدهی
5-شیخ محمد تقی جعفری تبریزی
6-شیخ نصر الله شبستری
7-سید ابراهیم مرتضوی میانجی
8-شیخ ابو الفضل نجفی
9-شیخ رضا توحیدی
10-شیخ علی نجفی کاشانی
11-شیخ محمد علی مدرس افغانی
12-شیخ محمد باقر محمودی
13-شیخ عبد اللطیف سماهی حائری،معروف به تنکابنی
14-شیخ علی طسوجی
15-شیخ قدیر علی ممیز
16-سید محمد حسین فضل الله(رهبر شیعیان لبنان)
17-شیخ محمد مهدی شمس الدین
18-شیخ محمد تقی فقیه عاملی
19-سید حسین مکی عاملی
20-سید سعید حکیم
21-شیخ حسین مشکوری
22-شیخ حسن بهبهانی
23-شیخ حسین معقوق عاملی
24-سید یوسف حکیم
25-سید محمد علی حکیم
26-شیخ مرتضی انصاری(مؤلف زندگانی و شخصیت شیخ انصاری)
27-سید محمد تقی حکیم
تالیفات او:
او یکی از موفق ترین مراجع تقلید شیعه در امر تالیف و تصنیف بود.با وجود آن همه مشاغل مرجعیت،باز دست از تالیف و تصنیف برنمی داشت و آثار ارزشمندی ازخود به یادگار گذاشته است که به برخی از آنها اشاره می شود:
1-مستمسک العروة الوثقی:نخستین شرح استدلالی کتاب عروة الوثقی،که یکی از کتابهای مهم فقهی و متداول در بین مراجع و فقهای شیعه می باشد.مرحوم آیة الله حکیم،کتاب عروه را به عنوان منبع تدریس قرار داده و آراء و نظرات فقهی خود راذیل نظریه های صاحب عروه،به صورت تفصیلی همراه با دلیل خاص خویش آورده است.
2-نهج الفقاهه در دو جلد:این کتاب حاشیه ای است بر مباحث بیع،از کتاب مکاسب مرحوم شیخ انصاری.جلد اول در 450 صفحه به چاپ رسیده و حدودا درسال 1340 تالیف شده است.او تا اول عقد مکره،شرح عبارات مکاسب و تعلیق بر این کتاب است،ولی از این به بعد تا اول باب خیارات ادامه دارد،و جلد دوم که مقدار خیلی کمی از آن در آخر جلد اول آمده است،از اول مباحث خیارات می باشد و هنوز خطی است و به چاپ نرسیده است.
3-حقایق الاصول:شرح سودمندی است بر کفایة الاصول آخوند خراسانی.
4-دلیل المناسک:شرح استدلالی مختصری است بر کتاب مناسک حج استادبزرگوارش،آیة الله میرزا حسین نائینی
5-رسالة فی ارث الزوجة من الزوج که از نخستین آثار قلمی آن عالم ربانی است.
6-تعلیقه ای بر کتاب ریاض از بحث اجاره تا نکاح
7-رساله مختصری در درایه
8-مختصر منهاج الصالحین
9-حواشی بر نجاة العباد
10-شرح تبصره علامه حلی در دو جلد
11-حاشیه بر رساله صلاتیة که در سال 1371 به چاپ رسیده است.
و دیگر تالیفات و آثار قلمی که در جای خود مبسوطا بیان شده است.
فعالیتهای سیاسی او:
می گویند از آیة الله حکیم پرسیدند:«نظر شما درباره سیاست و دخالت علماء درآن چیست؟»او با صراحت تمام فرمود: «اگر معنی سیاست اصلاح امور مردم روی اصول صحیح عقلائی و رفاه حال و آسایش بندگان خدا باشد،(کما این که ظاهر امر آن است که معنی صحیح سیاست همین باشد)اسلام تمامش همین است و جز سیاست چیز دیگری نیست و علماء غیر از این کار دیگری ندارند...و اگر منظور معنی دیگری باشد،اسلام از آن بیگانه و دور است.»به همین دلیل او در امور جاری سیاسی واجتماعی دخالت داشت که چند مورد از آنها آورده می شود:
1-حضور شجاعانه در جبهه:
نخستین بار هنگامی که دولت انگلستان به قصد استعمار عراق لشکر خود را دردهانه «فاو»در خلیج فارس پیاده کرد و هواپیماهای آن دولت،بمب بر سر مردم بی پناه عراق می ریختند،استاد آن مرحوم،آیة الله سید محمد سعید حبوبی،فرمان جهاد و دفاع صادر کرد و خود او شخصا به جبهه ناصریه قدم گذاشت.آیة الله حکیم نیز همراه استادو در التزام او قدم به جبهه جنگ نهاد و شهامت و استقامت عجیبی از خود نشان داد.اومی فرمود:«در تمام مدتی که در جبهه جنگ بودم،هرگز نترسیدم.»
2-تکفیر حزب شیوعی و اشتراکی:
هنگامی که کمونیستها رخنه فوق العاده ای در تمام دستگاههای عراق کرده بودندو با رهبری عبد الکریم قاسم محیطی پر از وحشت و رعب در همه جا ایجاد نموده بودند،با صدور فتوای معروف «الشیوعیة کفر و الحاد»قدرت آنان را درهم شکست،واز خطری که عراق و مقدسات آن را تهدید می نمود،جلوگیری به عمل آورد.درمسافرتهای مکرری که به هنگام بروز حوادث ناگوار سیاسی به کاظمین و کربلامی فرمود،موجی از تظاهرات سراسر عراق را فرا می گرفت و در چند مرتبه باپیروزیهای چشم گیری قرین گردید.
ضمنا،او پیش از آنکه چهره منحوس حکام عفلقی به این روشنی و صراحت،روشن و واضح گردد،و هتاکیها و سفاکیهای آن به صورت روز روشن پدیدار گردد،باآن نور الهی و ذکاوت و شعور ایمانی،چهره کریه آنان را علنی ساخت و به ماهیت آنان کاملا پی برد.(المؤمن ینظر بنور الله)
3-کمک به جنبشهای آزادی بخش:
او در کمک به جنبشهای آزادی بخش اسلامی فعال بود و در همین ارتباطمسلمانان را به کمک و پشتیبانی از برادران مسلمان فلسطینی تشویق می نمود.
اعلامیه های متعدد و مهمی در ارتباط با مساله فلسطین و وحدت مسلمین جهان برای نجات مسجد الاقصی صادر نمود. همچنین موضع دولت عراق را در قبال تظاهرات مردم در محکومیت تجاوز سه گانه سال 1956 م علیه مصر به شدت محکوم کرد و ازبرگزاری نماز جماعت امتناع ورزید،تا آنکه پادشاه وقت،مجبور به عذر خواهی شد.
وی به سال 1963 م،با حکومت عفلقیان به مقابله پرداخت،و با اقدامات خود در دوران «عارف »،موجب سقوط آنان گردید.
4-شرکت در نهضت اسلامی ایران:
در آن اوج گیر و دار مبارزات روحانیت که از سال 1340 ه.ش با مساله انجمنهای ایالتی و ولایتی شروع شده بود،و در آن روزگار اوج قدرت نظام ستمشاهی که سایه بر شرق و غرب و عرب و عجم افکنده بود،و نیروهای «سیا»و«ساواک »در اقصی نقاط جهان پراکنده و منتشر بودند،آیة الله حکیم،با شجاعت و صراحت تمام ازحرکتهای اسلامی روحانیت ایران،علنا حمایت نمود،و از مواضع حساس آنان،اعلام پشتیبانی کرد.ما ذیلا چند نمونه از اعلامیه های آن مرحوم را که در مناسبتهای مختلف در این ارتباط صادر نموده است،می آوریم:
الف-تلگراف ایشان به مرحوم آیة الله بهبهانی:
بسم الله الرحمن الرحیم،حضرت آیة الله بهبهانی دامت برکاته،تهران قبلا به وسیله نامه به حضرت عالی تذکر دادم،تلگراف و نامه های زیادی ازعلماء(دامت برکاتهم)و مسئولین ولایات ایران به اینجانب رسیده،و انزجار مؤمنین رااز آن لایحه می رساند.لذا لازم دیدم بدین وسیله مجددا تذکر دهم که به اولیای امورابلاغ کنید که از تصویب این گونه قوانین کافره که بر خلاف قوانین مقدسه اسلام ومذهب حقه جعفری است،جلوگیری نمایند.و این مرکز اسلامی را(ایران)که مطمح انظار مؤمنین جهان است،به رایگان از دست نداده و به طوفان بلاهای گوناگون نیندازند،و از جریانات اخیره ممالک اسلامی،عبرت و پند گیرند.
ذلک بان الله لم یک مغیرا نعمة انعمها علی قوم حتی یغیروا ما بانفسهم و ان الله سمیع علیم
محسن الطباطبائی الحکیم
ب-تلگراف دعوت از مراجع عظام قم:
آن مرحوم،طی تلگرافهای متعدد از مراجع عظام قم برای هجرت به نجف اشرف،بعد از واقعه تاسف انگیز حمله مزدوران رژیم شاه به مدرسه فیضیه(1342ه.ش)انجام دادند که متن برخی از آنها چنین است:
قم-حضرت آیة الله آقای...دامت برکاته.
حوادث مولمه پی در پی و فجایع غم انگیز به ساحت علمای اعلام و روحانیت قم،قلوب مؤمنین و متدینین را جریحه دار،و موجب تاثر شدید اینجانب گردیده است./و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون/حضرات علماء،دست جمعی به عتبات عالیات مهاجرت نمایند،تا بتوانم رای خود را درباره دولت صادر کنم.
8 ذیقعده 1382-محسن الطباطبائی الحکیم
ج-محکوم نمودن عوامل فاجعه 15 خرداد:
پس از فاجعه دلخراش 15 خرداد 1342 ه.ش که جمعی از مؤمنین پاکباخته رابه خاک و خون کشاند،این تلگراف از طرف آن مرحوم به آیة الله آشتیانی در تهران مخابره شد:
تهران-آیة الله آشتیانی دامت برکاته
خبر حوادث خونین ایران را که همواره موجب شدت یافتن زخمهای حوادث گذشته بسیار نزدیک می باشد،دریافت داشتم.یقین دارم اصرار مسئولین امور در پیروی از سیاست کوبیدن و ارعاب مردم در فاصله های پی در پی،کاشف از عجز آنها در اداره امور مملکت است.باید از این گونه سیاست بازی بهراسند که به طور قطع آنها را به پرتگاه سقوط مبتلا خواهد ساخت،و اندیشه بد دامنگیر صاحبش خواهد شد.نفرت واستنکار شدید ما را به مسئولین امور از این نحو رفتار ناهنجار به عموم مؤمنین،به خصوص طبقه روحانیون ابلاغ نمائید.
و لا تحسبن الله غافلا عما یعمل الظالمون
محسن الطباطبائی الحکیم
اینها مواردی از اقدامات بی شمار و متعدد آن بزرگوار در مبارزه با ظلم و ستم ودخالت در امور سیاسی و اجتماعی مسلمین بود که به اختصار نقل گردید.
آثار و ابنیه:
آیة الله حکیم،علاقه شدیدی به تاسیس مدارس،و راه انداختن کتابخانه های مساجد و دیگر بناهای علمی و دینی داشت، از این رو آثار متعدد دینی از آن بزرگوار به یادگار مانده است.کتابخانه معروف او که به نام «مکتبة الامام الحکیم »در نجف اشرف تاسیس شده است،یکی از مجهزترین و مدرن ترین کتابخانه های اسلامی است،وجالب توجه آنکه این کتابخانه بیش از یکصد شعبه در سراسر عراق دارد.به فرمان این پیشوای بزرگ،مدارس و مساجد متعددی در نجف اشرف،بغداد،بصره و سایر نقاط عراق و دیگر کشورهای اسلامی ساخته شد که همیشه نام آن فقید سعید را در خاطره هازنده می سازد.مرحوم آیة الله حکیم برای اداره امور مرجعیت خود،نظم و سازمان خاصی ایجاد کرده بود و برای هر قسمت مسئول معینی انتخاب نموده بود،و از افرادمطلع در اداره این تشکیلات کمک می گرفت،به همین دلیل تشکیلات او با نظم خاص و آبرومندی اداره می شد و این امر در نوع خود در تشکیلات روحانیت بی سابقه بود.
فرزندان آن مرحوم:
از مرحوم آیة الله حکیم،فرزندان برومند،عالم،و لایق باقی مانده است.آنان دردوران زعامت پدر بزرگوار خود،از معاونت و یاری او خودداری نکردند،و پس ازرحلت آن بزرگوار،اغلب آنان به دست دژخیمان نظام عفلقی به فیض شهادت نائل آمدند،و خاندان حکیم یکی از کانونهای مقاومت و شهادت در عراق به شمار می آید.
وفات آن بزرگوار:
این عالم بزرگوار پس از عمری تلاش و کوشش در راه اسلام و قرآن،سرانجام در27 ربیع الاول 1390 ه.ق،به ملکوت اعلی پیوست،و در تشییع پیکر پاک او،صدهاهزار نفر شرکت جستند،و تشییع جنازه او از بغداد تا نجف،در اثر ازدحام مردم دو روزطول کشید و عملا به تظاهراتی وسیع علیه رژیم خون آشام بعث عراق مبدل گشت.
نماز ایشان را فرزند برومندش آیة الله سید یوسف حکیم برگزار نمودند.مدفن آن مرحوم در نجف،در مقبره مخصوص، جنب کتابخانه خود می باشد. (1)
رضوان خدا بر او باد
پی نوشت:
1- منابع و مآخذ:مجله مکتب اسلام،سال 11،شماره 7،شماره مسلسل 127،صفحه 2 تا7- مجله نورعلم،دوره دوم،شماره 12، ص 62 تا 80- علاوه بر منابع فوق،می توان از:الذریعه،ج 14،ص 296 و209،و ج 6،ص 221- معارف الرجال،ج 2،ص 192- مشاهیر دانشمندان اسلام،ج 4،ص 389،بخش استدراکات- مؤلفین کتب چاپی،ج 5،ص 218- گنجینه دانشمندان،ج 7، ص 276- اختران تابناک،ج 1،ص 492- پندهایی از رفتار علماء اسلام،ص 23- نهضت روحانیون ایران،به قلم علی دوانی- الامام الحکیم،السید محسن الطباطبائی الحکیم- آثار تاریخی آیة الله العظمی طباطبائی حکیم،شهید سیدمحمد علی قاضی طباطبائی- جامعة النجف،شیخ محمد تقی فقیه- مجلة العالم،سال سوم،26 ربیع الاول 1407،ص 37- معجم رجال الفکر و الادب فی النجف،ص 131- زندگینامه آیة الله العظمی آقای حکیم،مرحوم سید عباس اهری- ستارگان درخشان، ص 336 استفاده نمود.