کشاورزی در حصار اقلیم و دولت

کشاورزی از بخش‌های موثر اقتصاد ایران است. فعالیت در حوزه کشاورزی سهم قابل‌توجهی از اشتغال‌زایی را در کشور به خود اختصاص داده‌است. میزان اشتغال‌زایی این حوزه در سال‌گذشته حدود 15‌درصد برآورد شده‌است. در همین‌‌‌‌‌حال فعالیت‌های کشاورزی سهم قابل‌توجهی از تولید ناخالص داخلی را در اختیار دارند. باوجود اثرگذاری کشاورزی بر اقتصاد، باید خاطرنشان کرد؛ ایران در رده کشورهای خشک قرار دارد. تامین آب هر‌ساله به چالش بزرگ‌‌‌‌‌تری برای کشور تبدیل می‌شود. در چنین فضایی تامین آب موردنیاز برای کشاورزی نیز بیش از پیش اهمیت می‌‌‌‌‌یابد. در همین‌‌‌‌‌حال کشاورزی سنتی و کم‌بهرگی از تکنولوژی‌های روز دنیا دیگر چالشی است که فعالیت در این حوزه را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد و در همین‌‌‌‌‌حال از بهره‌‌‌‌‌وری فعالیت در این بخش می‌‌‌‌‌کاهد.

تجارت محصولات کشاورزی و غذایی ایران

چندی پیش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در گزارشی ضمن مقایسه آمار تجارت خارجی محصولات کشاورزی در دو ماهه امسال با مدت مشابه سال‌های 1397 تا 1402، وضعیت تجارت این حوزه را تشریح کرد. براساس آمار یادشده تراز تجاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی (بخش کشاورزی) در دو ماه نخست سال‌1403، منفی 1375‌میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال‌قبل 10.8درصد بدتر شده‌است. در این بازه زمانی ارزش صادرات 21.3‌درصد و ارزش واردات 15.3‌درصد افزایش داشته‌است. کسری تراز تجاری دو ماهه سال‌1403 نسبت به میانگین 6 سال‌منتهی به 1402 که منفی 1235‌میلیون دلار بوده، 11.3درصد بدتر شده‌است.

تراز تجاری کشاورزی

تراز تجاری محصولات کشاورزی در دو ماهه سال‌1403، منفی 1444‌میلیون دلار بوده که این شاخص نسبت به مدت مشابه سال‌قبل 11.7‌درصد بدتر شده‌است. در این دوره ارزش صادرات 21.3‌درصد و ارزش واردات 15.3‌درصد افزایش داشته‌است. کسری تراز تجاری دو ماهه سال‌1403 نسبت به میانگین 6سال‌منتهی به 1402 که منفی 1327‌میلیون دلار بوده، 8.8‌درصد بدتر شده‌است. مقدار واردات محصولات کشاورزی در دو ماهه امسال، 4046‌هزار‌تن به ارزش 2380‌میلیون دلار بوده که از نظر وزن 69.2‌درصد کل واردات کشور (مقدار واردات کل کشور 5848‌هزار تن) و از نظر ارزش 26.3‌درصد کل واردات کشور (ارزش واردات کل کشور 9065‌میلیون دلار) را شامل می‌شود. ارزش واردات در این مدت 15.3درصد بیشتر از مدت مشابه سال‌قبل و در مجموع نیز رشد 14‌درصدی نسبت به میانگین 6 سال‌منتهی به دو ماهه سال‌1402 مشاهده می‌شود.

اقلام عمده وارداتی محصولات کشاورزی در دو ماهه 1403، شامل ذرت دامی به ارزش 648‌میلیون دلار با سهم 27.2‌درصد، کنجاله به ارزش 482‌میلیون دلار و سهم 20.3‌درصدی، روغن نباتی به ارزش 267‌میلیون دلار با سهم 11.2درصد، دانه سویا با ارزش 203‌میلیون دلار و سهم 8.5‌درصدی، برنج با ارزش 196‌میلیون دلار و سهم 8.2‌درصدی، گوشت قرمز با 188‌میلیون دلار و سهم 7.9‌درصدی، قند و شکر با 122‌میلیون دلار و سهم 5.1‌درصدی و انواع میوه با ارزش 88‌میلیون دلار و سهم 3.7‌درصدی از محصولات کشاورزی را شامل می‌شوند. محصولات مذکور 92.2‌درصد از ارزش محصولات کشاورزی واردشده را شامل می‌شوند.

کشورهای عمده مبدا واردات از نظر ارزش محصولات کشاورزی آنها به ترتیب شامل امارات‌متحده‌عربی 641، ترکیه 451، هند 178، هلند 164، سوئیس 159، فدراسیون‌روسیه 113، پاکستان 107، انگلستان 82.2، چین 75.8، سنگاپور 60، برزیل 54، هنگ‌کنگ 48 و استرالیا 30.6‌میلیون دلار بوده که در مجموع 90.8‌درصد کل ارزش واردات محصولات کشاورزی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند. متوسط ارزش هر‌تن از کالاهای وارداتی بخش کشاورزی (کشاورزی و صنایع غذایی) در دو ماهه امسال 4016 دلار به ازای هر‌تن است که در مقایسه با متوسط ارزش هر‌تن از کالاهای وارداتی کل کشور (1550دلار) 159‌درصد بیشتر است. متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات صنایع غذایی وارداتی 285‌هزار‌ریال بوده که در مقایسه با متوسط ارزش گمرکی هر دلار کالاهای وارداتی کل کشور (284‌هزار و 939‌ریال) حدود 2‌درصد بیشتر است.

در دو ماهه سال‌1403، مقدار صادرات محصولات کشاورزی 1736‌هزار‌تن و به ارزش 936‌میلیون دلار است که از نظر وزن 7.4‌درصد و از نظر ارزش 11.7‌درصد کل صادرات کالاهای غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده‌است. ارزش صادرات دو ماهه سال‌1403 نسبت به مدت مشابه سال‌قبل 21.3‌درصد و در مقایسه با متوسط مدت مشابه 6 سال‌منتهی به 1402 به میزان 23.1‌درصد افزایش‌دارد.

اقلام صادرات محصولات کشاورزی شامل انواع میوه‌های درختی به ارزش 317‌میلیون دلار با سهم 33.8درصد، انواع سبزی‌ها و محصولات جالیزی به ارزش 295‌میلیون دلار با سهم 31.5‌درصد، شیر و فرآورده‌های آن به ارزش 128‌میلیون دلار با سهم 13.7‌درصد، ماهی و میگو به ارزش 66.7‌میلیون دلار با سهم 7.1‌درصد، زعفران 22‌میلیون دلار با سهم 2.4‌درصد و حبوبات 17.3میلیون دلاربا سهم 1.8‌درصد از کل ارزش صادرات محصولات کشاورزی بوده‌است. محصولات مذکور 90.3‌درصد از کل ارزش محصولات کشاورزی صادراتی هستند. متوسط ارزش هر‌ تن کالاهای صادراتی بخش کشاورزی (کشاورزی و صنایع غذایی) 539 دلار بوده که در مقایسه با متوسط ارزش هر‌تن کالاهای صادراتی غیرنفتی کشور (342 دلار) 57.7‌درصد بیشتر است.

متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی صادراتی در دو ماهه امسال، 410‌هزار و 155‌ریال و متوسط کل صادرات غیرنفتی کشور 410‌هزار و 595‌ریال بوده‌است. مقاصد صادرات محصولات کشاورزی (از نظر ارزش) کشور عراق 326‌میلیون دلار، امارات‌متحده‌عربی 105، فدراسیون‌روسیه 83.1، پاکستان 75.6، افغانستان 59.1، هند 38.0، ترکیه 34.4، چین 26.7، جمهوری‌آذربایجان 23.6، قزاقستان 21.7، ازبکستان 16.9، ترکمنستان 13.2، قطر 12.2 و قرقیزستان 11.7‌میلیون دلار بوده‌ که در مجموع 90.4‌درصد کل ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند.

شتاب واردات محصولات کشاورزی، کاهشی است

علیرضا پیمان‌‌‌‌‌پاک فعال حوزه تجارت در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اظهار کرد: بررسی آمار تجارت محصولات کشاورزی و صنایع غذایی (بخش کشاورزی) در سال‌1402 حکایت از آن دارد که میزان صادرات محصولات این بخش در قیاس با سال‌1401،‌برابر 25‌درصد افزایش یافته‌است. در همین‌‌‌‌‌حال در 4ماهه نخست امسال نیز در مقایسه با مدت مشابه سال‌گذشته، بیش از 30‌درصد رشد صادرات محصولات کشاورزی، ثبت شده‌است.

وی افزود: بااین‌‌‌‌‌وجود باید اذعان کرد تراز تجاری کشور در این بخش، طی سال‌های گذشته همواره منفی بوده‌است. سال‌1401، به‌‌‌‌‌طور میانگین 20‌میلیارد دلار محصولات کشاورزی به کشور واردشده‌است. سال‌1401 میزان واردات محصولات کشاورزی به کشور به حدود 17‌میلیارد دلار کاهش‌یافته‌است. امسال درنظر داریم تا میزان واردات محصولات کشاورزی به کشور به 16‌میلیارد دلار برسد، بنابراین شتاب واردات محصولات بخش کشاورزی به کشور منفی است. پیمان‌‌‌‌‌پاک گفت: عمده واردات محصولات کشاورزی کشور به نهاده‌‌‌‌‌های تولید اختصاص دارد، یعنی ذرت، کنجاله سویا، دانه‌‌‌‌‌های روغنی و جو، بیشترین سهم واردات را به خود اختصاص می‌دهند.

سال گذشته میزان تولید در حوزه مرغ و تخم‌‌‌‌‌مرغ‌برابر 30‌درصد افزایش یافت، یعنی جوجه‌‌‌‌‌ریزی کشور از میانگین 120‌میلیون به 150‌میلیون افزایش یافت، به این ترتیب نیاز به نهاده‌‌‌‌‌های تولید در این بخش نیز 30‌درصد افزایش یافت. گفتنی است ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی، در رده واردکنندگان نهاده‌‌‌‌‌های تولید مرغ و تخم‌‌‌‌‌مرغ قرار دارد. وی افزود: افت واردات محصولات موردبحث با وجود افزایش نیاز کشور به این محصولات، حاصل شده‌است. در همین‌‌‌‌‌حال این روند نزولی واردات در بخش گندم نیز حاصل شده‌است. به‌‌‌‌‌این ترتیب انتظار می‌رود در سال‌جاری شاهد واردات کم‌‌‌‌‌ترین میزان گندم برای تامین نیازهای صنف و صنعت باشیم.

دلایل وابستگی

از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی بخش کشاورزی و تداوم نیاز این حوزه به واردات باید به رشد جمعیت کشور و تشدید مداوم تقاضا، روند نزولی بارندگی در سال‌های اخیر، تغییرات گسترده اقلیمی در کشور و فرسایش قابل‌توجه خاک، دخالت ادامه‌دار دولت در تعیین قیمت محصولات کشاورزی و... هستند. با تداوم چالش‌های یادشده امنیت غذایی کشور تهدید می‌شود و درنتیجه بازنگری در شرایط حاکم بر حوزه کشاورزی ضروری به‌نظر می‌رسد. بی‌‌‌‌‌بهرگی صنعت کشاورزی ایران از تکنولوژی‌های روز دنیا از مهم‌ترین دلایلی است که بهره‌‌‌‌‌وری تولید را در این بخش متاثر می‌کند. رفع این کمبود نیازمند ورود دانش جدید، مدیریت کارآمد در حوزه کشاورزی و مکانیزه‌کردن فعالیت در این بخش است. در این میان سیاستگذاران می‌توانند با اجرای روش‌های حمایتی، بازارسازی، خرید تضمینی از کشاورزان، ورود تکنولوژی‌های نوین، بهبود محیط کسب‌وکار و... به بهره‌‌‌‌‌وری هرچه بیشتر فعالیت‌های کشاورزی کمک کنند.