یکی از موضوعات و مباحث بسیار مهمی که در کلام اسلامی مورد توجه متکلمان و محققان علوم اسلامی قرار گرفته، مسئله علم پیامبر و امامان معصوم(علیهم السلام) است، اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علهیم السلام) علم خود را از چه منبع و با چه شیوه و روشی بدست می آورند و اینکه آیا بین علم پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام) فرق و تفاوتی وجود دارد یا خیر؟ در این نوشتار به طور اختصار به جواب این سؤال خواهیم پرداخت.
علمی از جنس نور و آسمان
با اندک دقت و توجهی در فلسفه وجودی اولیای الهی همچون امامان معصوم و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) می توان به این مطلب دست یافت که خدای متعال وجود با برکت ایشان را مایه هدایت و سعادت بشر در روی زمین قرار داده است.[1]، در واقع ایشان انسان زمینی را به منبع فیض الهی متصل می کنند، و هر آنچه از علوم و معارف که موجب کمال انسان می شود را در اختیار بشر خاکی قرار می دهند.[2]، از این رو علم این اولیای الهی از جنس هدایت و نور است.
دریچه های آگاهی و علم پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله)
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) برای هدایت و راهنمایی بشر، علم و آگاهی خود را از دریچه ها و کانال های مشخص و مختلفی کسب کرده اند، از جمله این موارد عبارتند از: وحی، روح القدس، توارث[3] و همچنین علم غیب.
وحی: وحی در اصطلاح عبارت از، تفهیم ویژه یک سلسله حقایق و معارف از جانب خداوند متعال به انسان های برگزیده از راهی غیر از طرق عادی معرفت (تجربه، عقل، شهود عرفانی) برای ابلاغ به مردم و راهنمایی آنان.[4]، این کانال و راه ارتباطی انبیای الهی به خصوص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با خدای متعال به صراحت در قرآن کریم مورد توجه و بیان قرار گرفته است.[5]، خدای متعال این منت و فضل بزرگ خود را به پیامبر اکرم در آیه این چنین بیان کرده است: «وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَم وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظیماً؛[نساء، آیه113] و خداوند، کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و آنچه را نمى دانستى، به تو آموخت و فضل خدا بر تو (همواره) بزرگ بوده است.»
منبع علم و آگاهی امامان معصوم(علیهم السلام)
از جمله شباهت های علم امامان معصوم (علیه السلام) با علم پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) این است که، کسب علم و معرفت ایشان به سوی حقایق دریچه ای الهی دارد، که در کلام اسلامی از آن به علم لدونی و خدادادی تعبیر می شود، به طور کلی می توان منبع کسب علوم را برای امامان معصوم (علیهم السلام) این چنین برشمرد:
1- قرآن کریم: یکی از سرچشمه های علم امام، قرآن کریم است. هر چند آیات قرآن در دسترس همگان قرار دارد، ولی نوع معرفت و آگاهی امام به معارف قرآنی متفاوت با سایر انسان هاست، به طوری که امام به فضل و انعام الهی دانشی سرشار از کتاب خدا را دارد و به محکم و متشابه و عام و خاص و همچنین مطلق و مقید و همچنین ناسخ و منسوخ و اسباب نزول آیات و سایر ابعاد گسترده قرآن اشراف و آگاهی کامل دارند. و به پشتوانه این آگاهی مردم را از تفسیر آیات و همچنین رموز و اسرار قرآن آگاه می کنند.[6]
2-وراثت از پیامبر(صلی الله و علیه وآله): به اتفاق علمای شیعی امامان معصوم (علیهم السلام) بسیاری از علوم و معارف دینی و الهی را از پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) به ارث می برند، (البته حقیقت و ماهیت این انتقال علوم برای ما به روشنی مشخص نیست.)، به عنوان مثال، نقل شده است پیامبر گرامی اسلام هزار باب علم را به علی (علیه السلام) آموخت به شکلی که از هر بابی هزار باب دیگر گشود شد.[7]، یا اینکه در منابع روایی از پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) نقل شده که می فرماید: من شهر علم هستم و علی باب آن است.[8]
3-فرشتگان الهی و روح القدس: از نگاه محققان و علمای شیعی ارتباط خداوند با انسان های زمینی تنها مختص به انبیاء الهی همچون پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) نیست؛ چرا که در منطق و فرهنگ شیعی امامان معصوم و حتی حضرت زهرا (سلام الله علیها) «محدَّث» می باشند، در فرهنگ روایات «محدَّث» به کسی اطلاق شده است که فرشته با او سخن می گوید، ولی او فرشته را نمی بیند.[9] در کتاب شریف نهج البلاغه از امام علی (علیه السلام) نقل است که حضرت بیان می کند که صدای وحی را شنیده، و متوجه کلام وحی می شده است.[10]
سخن آخر
همان طور که انبیاء والا مقامی همچون رسول اعظم (صلی الله علیه و آله) شکوه و عظمت علم خود را از باری تعالی دریافت نموده و خداوند متعال بر ایشان منت گذاشت و آنان را به قله های رفیع آگاهی رسانیده، امامان معصوم نیز از این فیض عظما محروم نبوده و دریای بیکران علوم و معارف خود را از ناحیه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به ارث برده و همچنین کرم الهی شامل حال آنها شده و آنان را سرشار از معارف الهی نموده تا اینکه از طریق دریای فیض الهی موجبات هدایت و رستگاری بشر را فراهم نمایند.
پی نوشت ها:
[1]. سجده، آیه 24: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا...؛ و از آنان امامان (و پیشوایانى) قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت مى‌کردند چون شکیبایى نمودند، و به آیات ما یقین داشتند»
[2]. «اَیْنَ السَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَیْنَ الْاَرْضِ وَ السَّماءِ».
[3]. مقصود از توارث ارث بردن علوم از انبیاء قبلی است، الکافی، ج1، ص224. «أَمَا إِنَّ مُحَمَّداً وَرِثَ عِلْمَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ؛به راستى محمد علم همه انبیاء و مرسلین پیش از خود را به ارث برد.»
[4]. وحی شناسی، مصطفی کریمی، ص38.
[5]. شوری، 51. «و شایسته هیچ انسانى نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى کند چرا که او بلند مقام و حکیم است»
[6]. آموزش کلام اسلامی، محمد سعیدی مهر، ص149.
[7]. الأمالی( للصدوق)، ص638. «به امیر المؤمنین (علیه السلام) گفتند رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) با تو چه راز گفت وقتى تو را درون بستر خود برد؟ فرمود هزار باب بمن آموخت که از هر بابى هزار باب مى گشاید.»
[8]. صحیفة الإمام الرضا (علیه السلام)،ص58. «وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا... با اسناد نقل شده امام رضا (علیه السلام) فرمود که پیامبر خدا (صلی الله و علیه وآله) فرموده: من شهر علم و دانش هستم و على (علیه السلام) در آن شهر است.
[9]. الکافی، ج1، ص176.«وَ أَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِی...؛ ولى محدث کسى است که به او حدیث گویند و شنود ولى معاینه و رو به رو با فرشته نشود و در خواب نبیند.»
[10]. نهج البلاغة، ص301. «أَرَى نُورَ الْوَحْیِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشُمُّ رِیحَ النُّبُوَّةِ .. إِنَّکَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَى مَا أَرَى إِلَّا أَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ وَ لَکِنَّکَ لَوَزِیر؛ روشنایى وحى و پیامبرى را مى دیدم و بوى نبوّت را مى شنوم. من هنگامى که وحى بر او (صلی الله و علیه وآله) فرود آمد، آواى شیطان را شنیدم. گفتم: اى فرستاده خدا این آوا چیست؟ گفت: «این شیطان است که از آن که او را نپرستند نومید و نگران است. همانا تو مى شنوى آنچه را من مى شنوم، و مى بینى آنچه را من مى بینم، جز این که تو پیامبر نیستى و وزیرى.
منبع : پایگاه تبیان
