تاریخ نویسی و به طور کلی تأ لیف کتاب در اسلام به وسیله شیعیان آغاز گردید.
صحابه و تابعین از صدر اسلام , اخبار مربوط به سنت و سیره و اقوال و افعال و معجزات رسول اکرم (ص ) و شرح احوال نیاکان و قبیله او و اخبار کعبه و مکه و احوال اولاد و اهل بیت و اصحاب و کاتبان وحی و مشاوران و سرداران و خادمان آن حضرت را برای هم روایت میکردند و این کار را از مقوله عبادت و حفظ شعائر دین میشمردند.
اخبار انبیاء و امم پیشین نیز که مفسر قصص قرآن و اطلاع بر آنها برای هر مسلمان لازم بود ضبط و روایت میشد.
در اواخر قرن اول هجری و اوائل قرن دوم بعض تابعین و تبع تابعین به جمع آوری احادیث سیره و مغازی رسول الله (ص ) همت گماشتند, مانند عروة بن زبیر (م ح 92 ق ) خواهر زاده عایشه و ابان بن عثمان بن عفان (م 105 ق ) و وهب بن منبه یمنی (م 110 ق ) که جزئی از مغازی او در هایدلبرگ آلمان محفوظ است و عاصم بن عمر بن قتادة (م 120 ق ) و محمد بن مسلم بن شهاب زهری (م 124 ق ) و موسی بن عقبه (م 124 ق ) و عبداله بن ابیبکر بن حزم (م 135 ق ) ...
لیکن نخستین دانشمند مسلمان که تاریخ اسلام را به تفصیل جمع آوری کرد و نخستین کتاب معتبر را به نام السیرة النبویة در احوال پیغمبر و نیاکان او و اخبار بعثت و غزوات تأ لیف کرد, مردی شیعی مذهب و ایرانی تبار به نام محمد بن اسحاق بن یسار مطلبی (م 151 ق ) بود و هرکس که بعد از او در سیره و مغازی , کتابی تأ لیف کرده مدیون اوست .
اصل این کتاب به طور کامل در دست نیست , لیکن تحریری که به وسیله عبدالملک بن هشام (م 213 ق ) از آن ترتیب یافته در دست است .
و به چند زبان دیگر ترجمه شده و به چاپ رسیده است .
عنوان این تحریر نیز السیرة النبویة یا سیره ابن هشام است .
اقدام شیعیان برای تدوین تاریخ اسلام و جمع آوری احادیث رسول اکرم (ص ) یک واجب شرعی به شمار میرفت .
بعد از هجرت امیرالمؤمنین علی (ع ) از مدینه به کوفه که تشیع هویت سیاسی پیدا کرد اقدامات بنیادی برای تجدید حیات اسلام و نمایاندن چهره واقعی شریعت محمدی و نجان آن از دست اشرار و سودجویان به عمل آمد.
عامل مؤثر تصحیح تاریخ اسلام خطبه های امیرالمؤمنین بود که در زمان خود او جمع آوری شد.
به علاوه کتاب الدیات , در قانون جزای اسلام , و مصحف فاطمه که به وسیله علی (ع ) برای همسرش فاطمه صدیقه (ع ) نوشته شد بهترین کتابهائی است که در اسلام تأ لیف شده است .
به پیروی از آن حضرت بود که سلمان فارسی و ابوذر غفاری اخبار سیره رسول الله و تاریخ زندگی او را جمع آوری کردند.
همچنین به اشارت و موافقت علی (ع ) بود که یاران او به تأ لیف کتاب در تاریخ اسلام آغاز نمودند.
عبیدالله بن ابی رافع منشی امیرالمؤمنین (ع ) در وصایای علی و کتابی در ذکر اسامی صحابه رسول الله (ص ) که در لشکرکشیهای جمل و صفین و نهروان در رکاب علی (ع ) جهاد کردند و مجموعه فتاوی و قضایای علی را در کتابی دیگر مدون کرد.
یکی دیگر از خواص یاران علی به نام اصبغ بن نباته مجاشعی فرمانی را که آن حضرت برای مالک اشتر استاندار مصر صادر کرده بود و وصایای علی را به پسرش محمد بن الحنفیه در کتابی ضبط نمود.
سلیم بن قیس هلالی که او نیز از یاران نزدیک علی (ع ) بود کتاب جامعی متضمن ارشادات علی (ع ) به سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و نیز بعض خطب آن حضرت را جمع آوری نمود که در دست است و در نجف به چاپ رسیده است .
از آن به بعد جمع احادیث شیعه و تدوین تاریخ اسلام و سیره پیغمبر و ائمه اطهار (ع ) آغاز گردید و کتب بسیار در مناقب ائمه اثنا عشر (ع ) به رشته تحریر در آمد.
بعضی گفته اند که معاویه شخصی را به نام عبید بن شریه جرهمی مأ مور تدوین اخبار و اشعار و انساب اهل یمن نمود.
لیکن محققان , از جمله مستشرق آلمانی , پرفسور کورنکو این خبر را بی اساس و مجعول دانسته اند.
معلوم است که بعد از بروز انشعاب بین مسلمین بر سر خلافت و تقسیم مسلمانان به دو گروه شیعی و سنی , و تمرکز آن دو عقیده در عراق و شام , تاریخ اسلام و سیره و سنت و احادیث نبوی , برای هردو فرقه مهمترین دستاویز به شمار آمده و از هردو سو کوشیده اند اخبار موافق عقیده خود را تأ یید و جمع و منتشر کنند و در تضعیف مستندات طرف دیگر از هیچ اقدامی فروگذاشت ننمایند.
پیدا شدن علم درایه و رجال و نقد احادیث و تقسیم حدیث به صحیح و حسن و موثق و ضعیف ...
و تأ لیف سنن و مسانید و نوشتن زندگی نامه پیغمبر (ص ) و امامان و صحابه و مقاتل ائمه , صرف نظر از جنبه های دینی و علمی آن , به قصد تولی و تبری و اثبات مبادی مذهب بوده است .
تاریخ در نظر اهل سنت شرح احوال انبیاء و امم آنان و مظاهر آفرینش الهی از بدو خلقت تا بعثت محمد بن عبدالله (ص ) و بعد از آن دولتهای اسلامی است .
به عقیده آنان جمع اخبار انسان بر روی زمین مکمل وحی الهی و رسالت قرآن و حدیث میباشد.
اما شیعه امامیه , استمرار حکم الهی را بعد از ختم نبوت به وجود امامان (ع ) و قیامهای انقلابی شیعیان برای اعلاء کلمه حق میدانند و سیره ائمه اثنا عشر(ع ) و تاریخ حرکات شیعه , همچنین تاریخ اسلام و جهان را بر این اساس تدوین کرده اند.
نمونه مشخص اینگونه تواریخ کتاب تاریخ الحرکات الشیعیة فی الکوفه تأ لیف ابو مخنف لوط بن یحیی (م 157 ق ) و نظائر آن است .
تأ لیف اخبار سیره و مغازی و جمع معارف اسلامی و تدوین شعب تاریخ , از احادث و اخبار ملوک و امم و قصص و امثال و خرافات و اساطیر و اشعار عرب و انساب قبائل و مناقب و مثالب ایشان , همه از عراق مخصوصا کوفه نشأ ت گرفت و از عراق به سایر اقطار اسلامی راه یافت .
تاریخ نگاری را عمدة موالی شیعه که غالبا ایرانی نژاد بودند آغاز کردند.
این طبقه که خود را در جامعه خود خواه و متعصب عربی مظلوم و در اقلیت میدیدند از سوئی جنبشهای شعوبی ضد عربی را تقویت میکردند و از سوی دیگر به تأ لیف آداب و علوم اسلامی به خصوص تاریخ همت گماشتند تا از یک طرف موقع و مقام طبقه خود را در جامعه اسلامی مستحکم کنند و از طرف دیگر سوابق فرهنگی و مفاخر ملی خود را به عربان گوشزد نمایند.
نخستین مورخ بزرگ اسلام و تشیع , ابو مخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف غامدی ازدی کوفی است .
پدرش از اصحاب امیرالمؤمنین (ع ) و خودش از روات امام محمد باقر (ع ) و به قولی امام جعفر صادق (ع ) بود.
او تاریخ قدیم و معاصر عرب را در 32 تأ لیف گرد آورد که از آن جمله است : کتاب المغازی , السقیفه , الرده , فتوح الاسلام , فتوح العراق , فتوح خراسان , الشوری , مقتل عثمان , الجمل , صفین , النهروان , الحکمین , الغارات , مقتل امیرالمؤمنین علی (ع ), مقتل الحسن , مقتل الحسین , مقتل حجر بن عدی , اخبار زیاد, اخبار المختار بن ابی عبیدة الثقفی آخذالثار, مصعب بن الزبیر والعراق , اخبار الحجاج , اخبار محمد بن ابی بکر, اخبار ابن الحنفیه , الخوارج والمهلب , الازارقه و کتاب خطبة الزهراء...
به طوری که عنوان کتابهای ابو مخنف نشان میدهد نوشته های او نه تنها تاریخ اسلام تا نیمه قرن دوم هجری بلکه دایره معارف تشیع و سیره جامع امیرالمؤمنین و حسنین و تفصیل مبارزات شیعیان تا زمان مؤلف است و مورخان شیعی و سنی به خصوص راویان مقتل و واقعه طف , هم از آثار او استفاده کرده اند.
وفات ابو مخنف به سال 157 ق در کوفه اتفاق افتاد.
ابو عبیده معمر بن مثنی ثقفی بالاولاء (م 209 ق ) محدث و لغوی و ادیب و مورخ ایرانی تبار, همه روایات منظوم و منثور قبایل عرب شمالی را در زمینه های مختلف جمع آوری کرد.
شمار کتابهای او را حدود دویست عنوان ثبت کرده اند که از آن جمله است , فتوح ارمینیه , ایام العرب , المثالب , طبقات الشعراء, القبایل والامثال , او ضد عرب و شعوبی مسلک بود و حتی کتابی در مطاعت و مثالب عرب نوشته است .
یکی دیگر از پیش آهنگان تاریخ نگاری در اسلام , ابوالفضل نصر بن مزاحم بن سیار منقری تمیمی کوفی (م 212 ق ) است که شیعی مذهب بوده و آثارش از منابع اصلی تاریخ تشیع به شمار میآید.
تأ لیفات عمده او: الغارات , الجمل , مقتل الحسین , اخبار المختار الثقفی , المناقب , وقعة صفین , النهروان و اخبار محمد بن ابراهیم و ابی السرایا.
نصر بن مزاحم گرچه در محبت علی (ع ) و آل او غلو میورزیده لیکن مورخان سنی و شیعی روایات او را درست و بدون جانبداری تشخیص داده اند.
کتاب صفین او که در ایران و مصر به چاپ رسیده از اسناد معتبر تاریخی به شمار میرود.
مکتب تاریخ نویسی شیعه در عراق رفته رفته از صورت تواریخ قبیله ای و محلی و مجمل نویسی , به صورت تحقیق و مقایسه و تفصیل در آمد و مؤلفین علاوه بر احادیث و روایات و اشعار عربی از منابع فارسی و سریانی و غیره نیز بهره مند شدند.
در صف اول این طبقه باید از ابوالمنذر هشام بن محمد بن ابیالنصر بن سائب بن بشر کلبی یاد کرد.
وی مانند پدرش , نسب شناس و عرب شناس و از بزرگان مورخان شیعه شمرده میشود.
او اهل کوفه بود.
در همان شهر متولد شد و به سال 204 یا 206 ق در همان شهر درگذشت .
شمار تأ لیفات او را صد و پنجاه و اند عنوان نوشته اند.
معروفترین آنها به شرح ذیل است : جمهرة الانساب , الاصنام , نسب الخیل , بیوتان قریش , الکنی , المثالب , افتراق العرب , المؤودات , القاب قریش , القاب الیمن , ملوک الطوائف , ملوک کنده , بیوتات الیمن , ما کانت الجاهلیة تفعله و یوافق حکم الاسلام , الدیباج , در اخبار شعراء, تاریخ اخبار الخلفاء, صفات الخلفاء, تسمیة من بالحجاز من احیاء العرب , کتاب الاقالیم , اخبار بکر و تغلب و کتاب اسواق العرب ...
از این جمله دو کتاب الاصنام و نسب الخیل چند بار به چاپ رسیده و نسخه خطی المثالب که در آن عیوب عرب بر شمرده شده در کتابخانه موزه بغداد و اخبار بکرو تغلب نیز در کتابخانه آل سید عیسی عطار در بغداد موجود است .
مورخین و ادبای بعد از او پیوسته از کتابهای ابن کلبی نقل و در باره اخبار آنها تحسین یا نقد نوشته اند.
دیگر از مورخین شیعی ایرانی تبار که پیش کسوت مورخان اسلام و جامع شتات تاریخ شیعه به شمار میآید, ابو عبدالله محمد بن عمر واقد سهمی بالولاء نام داشت .
او در مدینه متولد شد.
هارون الرشید (م 193 ق ) او را قاضی بغداد کرد و این سمت را تا سال 207 ق که وفات کرد عهده دار بود.
مرگ او هم در بغداد اتفاق افتاد.
واقدی در فنون مختلف تراجم و سیره و مغازی و تاریخ , کتابهای معتبر, تأ لیف کرده است .
از جمله آنها: المغازی النبویة , فتح افریقیة , فتح العجم , فتح مصر و اسکندریه از اسناد موثق تاریخی است که به چاپ رسیده است .
دیگر از تأ لیفات او تفسیر القرآن , اخبار مکه , الطبقات , فتوح العراق , سیرة ابیبکر و وفاته , تاریخ الفقهاء, الجمل , کتاب الصفین , مقتل الحسین و ضرب الدنانیر والدراهم و غیره میباشد.
خطیب در تاریخ بغداد آورده است که واقدی هر واقعه تاریخی را که مینوشت قبلا محل آنرا معاینه میکرد.
گویند بعد از مرگش ششصد جعبه بزرگ کتابهائی که تأ لیف کرده بود از خود باقی گذاشت .
او دو مملوک نویسنده داشت که شب و روز برای او کتابت میکردند.
بزرگترین راویان اخبار او کاتبش محمد بن سعد زهری (م 230 ق ) معروف به ابن سعد بود که کتاب الطبقات الکبیر را در تراجم رجال اسلام تأ لیف کرده و در هشت مجلد به سال 1321 ق در لیدن به چاپ رسیده است .
مشهورترین مورخ شیعی قرن سوم احمد بن اعثم کوفی (م ح 314 ق ) مصنف دو کتاب الفتوح در تاریخ فتوحات اسلام تا عهد هارون الرشید و تاریخ در شرح وقایع عصر مأ مون تا مقتدر عباسی است .
شخصیتهای معروف اسلام و جنبشهای انقلابی مسلمانان در قرن سوم و چهارم هجری عمدتا رنگ تشیع داشتند.
علمای کلام شیعه کوشش خود را نه در راه ابطال عقاید سنیان , بلکه برای اثبات اصل ولایت و جنبه الهی بودن امامت و اثبات مذهب اهل بیت به کار میبردند و در این راه از کتب و مقالات سایر مذاهب نیز آزادانه استفاده میکردند.
نخستین شکاف فکری و سیاسی بین تشیع و تسنن بعد از ظهور دعوت اسماعیلی در شمال افریقا به وسیله عبیدالله مهدی (م 322 ق ) و تأ سیس خلافت فاطمی مصر به وسیله المعزالدین الله (م 365 ق ) پیدا شد.
با بنای شهر قاهره به امر المعز و ورود او به آن شهر (362 ق ) و بنای مسجد جامع و مدرسه دینی الازهر نخستین دانشگاه شیعی و نخستین دانشگاه اسلامی (360 ق ) رسمیت تشیع اعلام شد و نام خلفاء از خطبه جامع الازهر حذف گردید و به جای آن به نام علی (ع ) و اولاد او خطبه خوانده شد.
این افکار و شعارها در تدوین تاریخ اسلام و شرح احوال صحابه و درایه و ارزش یابی حدیث اثر گذاشت .
شاعرانی مانند ابوالقاسم محمد بن هانی اندلسی (م 362 ق ) والمؤید فیالدین هبة الله شیرازی (م 470 ق ) با قصاد فاخر خویش دنیای اسلام را متوجه قاهره کردند و تأ لیف کتابهائی مانند: افتتاح الدعوة , المناقب والمثالب , مختصر الاثار فیما روی عن الائمة الاطهار, مناقب بنی هاشم و کتاب المجالس والمسامرات ...
که همه به وسیله ابن حیون نوشته شد, محور تازه ای برای تاریخ نویسی شیعه به وجود آورد.
اما شیعیان اثنا عشری با دعوت فاطمیان مخالفت کردند و آنان را ملحد شمردند.
علمای اثنا عشری مثل ابو جعفر علی بن الحسین معروف به صدوق و ابن بابویه قمی (م 329 ق ) مصنف کتاب عیون اخبار الرضا, امالی , اکمال الدین , معانی الاخبار, الرضا, امالی , اکمال الدین , معانی الاخبار, کتاب التوحید و ده ها کتاب دیگر در حدیث و کلام و فقه , محمد بن عمر کشی (م 340 ق ) صاحب کتاب رجال و شیخ مفید (م 413 ق ) از بنیانگذاران فقه و مؤلف احوال ائمه و فضائل عزاداری شهدای طف کتاب ارشاد و احمد بن علی نجاشی کوفی صاحب کتاب رجال و کتاب الکوفه و شیخ الطائفه ابو جعفر محمد (م 460 ق ) فرزند حسن معروف به شیخ طوسی مصنف کتاب الرجال و کتاب الغیبة و فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین و کتاب المفصح فیالامامة و مقتل الحسین و اخبار مختار و کتابهای دیگر در حدیث و تاریخ و فقه و کلام و رجال , نه تنها اصول عقاید و شعارهای شیعه اثنا عشری را مشخص نمودند بلکه محور تاریخ نویسی شیعه را هم استوار کردند.
تأ سیس دولت صفوی در قرن دهم هجری بزرگترین توفیق برای مذهب اثنا عشری بود.
این دولت نیرومند بیش از دو قرن در ایران دوام یافت (تا 1135 ق ) و مجال کافی پیدا کرد تا جامعه دوازده امامی را بر اساسی استوار بنا نهد.
در این دوره در فضائل و مناقب امامان و تاریخ زندگی و شهادتشان کتب بسیار تأ لیف گردید.
پیداست که چنین سیاستی با توجه به جنگهای طولانی ایران با عثمانی تاریخ را به طور کلی دگرگون میکند و تنها احادیث مخالف عامه مستند تاریخ به شمار میآید.
در عهد صفویان مذهب و رسوم تشیع از ایران به کشورهای همسایه به خصوص هند و آسیای میانه و اندونزی و عراق و سواحل خلیج فارس سرایت کرد و جوامع پیوسته شیعه از دکن تا فرات تقیه را کنار گذاشته شعار تشیع را آشکار کردند.
تعزیه داری و نوشتن کتب مقتل و نمایشنامه های غم انگیز همه جا مرسوم شد و خواندن کتاب فارسی روضة الشهداء در همه مجالس شیعه باب گردید.
سایر فرق شیعه مثل اسماعیلیه بهره و اسماعیلیه نزاری و خوجه ها در هند و نوربخشیه در اسکاردو و نواحی کشمیر و غلات علی اللهی و اهل حق در کردستان و عراق , و نیز صوفیان و سایر عقایدی که از مبادی شیعه نشأ ت گرفته اند, همه آنها تاریخ تشیع و اسلام را بر طبق سنن و روایات خود تدوین نموده و از تاریخ برای ابطال دعاوی مخالفان و اثبات نظرات خویش استفاده کردند.
در تمامی فروع تاریخ , اعم از تاریخ عالم یا یکی از اقطار اسلامی و تاریخ ملل و نحل و طبقات فقهاء و مفسرین و محدثین و نحویین و فلاسفه و منجمین و اطباء و ادباء و شعراء و نسب شناسان و موسیقی دانان تأ لیفات بسیار از مورخان شیعی بر جای مانده است که برای اطلاع از تفصیل آنها باید به کتاب بیست و شش جلدی الذریعة الی تصانیف الشیعة و سایر معاجم و فهارس مراجعه نمود.
در این مقاله به ذکراسامی و مؤلفات مشاهیر علمای تراجم احوال و نسب شناسان و مورخان بسنده شده است .
(در باره علمای رجال حدیث و کتب مربوط به آنها رجال ).
عبیدالله بن ابی رافع , کاتب امیرالمؤمنین (ع ) نخستین مؤلف رجال شیعه بود بعد از او گروه بسیاری از علمای شیعه در قرون متمادی به این کار دست زدند که معروفترین آنان به شرح ذیل است : 1) هشام کلبی مؤلف کتابهای : امهات النبی , امهات الخلفاء, کنی آباء رسول الله ...
, 2) محمد بن عمر واقدی مؤلف طبقات الفقهاء, 3) دعبل بن علی خزاعی , شاعر (م 246 ق ) مؤلف طبقات الشعراء, 4 ) محمد بن جعفر بن بطه قمی (م 246 ق ) مؤلف فهرست اسماء من رآه من العلماء, 5 ) عبدالعزیز بن اسحاق زیدی (قرن چهارم ) مؤلف طبقات الشیعة , 6) ابو محمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی (م 330 ق ) مؤلف طبقات العرب والشهداء, 7) عباد بن یعقوب الرواجنی (م 350 یا 351 ق ) مؤلف معرفة الصحابه و اخبار المهدی , 8) ابوبکر بن الجعابی (م 355 ق ) مؤلف کتاب الشیعه , اخبار آل ابی طالب , طبقات اصحاب الحدیث , 9) ابوالفرج اصفهانی (م 356 ق ) مؤلف الاغانی و مقاتل الطالبیین , 10) ابو عبدالله محمد بن عمران مرزبانی (م 358 ق ) مؤلف معجم الشعراء, 11) ندیم یا ابن الندیم محمد بن اسحاق (م 385 ق ) مؤلف الفهرست , 12) صاحب بن عباد (م 385 ق ) مؤلف کتاب الوزراء, کتاب الزیدیه و غیره , 13) شیخ مفید (م 413 ق ) مؤلف کتاب الارشاد در احوال ائمه اثنا عشر, 14) ابوالعباس سیرافی (قرن پنجم ) مؤلف کتاب المصابیح و کتاب الزیادات , 15) ابن شهر آشوب ساروی مازندرانی (م 588 ق ) مؤلف معالم العلماء, 16) منتجب الدین علی بن عبدالله بن بابویه (م 588 ق ) مؤلف فهرست الاسماء, 17) ابن ابار اندلسی (م 658 ق ) مؤلف کتاب التکملة الکتاب الصلة تأ لیف ابن بشکوال , 18) ابن طاووس عبدالکریم بن احمد (قرن هفتم ) مؤلف الشمل المنظوم فی مصنفی العلوم , 19) ابن ساعی علی بن انجب (م 674 ق ) صاحب اخبار المصنفین و تاریخ الشعراء, 20) ابن الفوطی , کمال الدین عبدالرزاق (م 723 ق ) مؤلف مجمع الاداب , 21) حسن بن علی حانینی (م 1035 ق ) مؤلف نظم الجمان فی تاریخ الاکابر والاعیان , 22) محمد بن الحسن بن حر عاملی (م 1104 ق ) مؤلف امل الامل فی علماء جبل عامل , 23) سید علی خان شیرازی (م 1118 یا 1120 ق ) مؤلف سلافة العصر و الدرجات الرفیعه فی علماء الشیعه , 24) میرزا عبدالله اصفهانی معروف به افندی (م 1120 ق ) مؤلف ریاض العلماء, 25) یوسف بن احمد بحرانی (م 1187 ق ) مؤلف لؤلؤة البحرین , 26) سید محمد حسن زنوزی (قرن سیزدهم ) مؤلف رجال فارسی ریاض الجنه که در کتابخانه وزارت امور خارجه محفوظ است , 27) شیخ عبدالنبی قزوینی (م 1253 ق ) مؤلف تتمة امل الامل , 28) سید محمد باقر خوانساری (م 1313 ق ) مؤلف روضات الجناب , 29) مؤلفان نامه دانشوران که به سال 1296 ق به چاپ رسید, 30) محمد حسن خان اعتماد السلطنه وزیر معارف عهد قاجار مؤلف خیرات الحسان در شرح احوال زنان نامبردار, 31 ) شیخ آقا بزرگ تهرانی مؤلف الذریعة الی تصانیف الشیعه , 32) شیخ عبدالعزیز جواهری نجفی مؤلف آثار الشیعة الامامیه در بیست مجلد, 33) سید محسن امین عاملی مؤلف اعیان الشیعة و دانشمندان بیشمار دیگر شیعه , از گذشتگان و معاصرین که تأ لیفات مبسوطی در علم رجال به عربی و فارسی و ترکی وارد و ...
در شرح احوال و آثار علماء شیعه به رشته تحریر درآورده اند.
در ختام این فصل لازمست از کتاب بزرگ رجال و حدیث شیعه عبقات الانوار تأ لیف علامه حامد حسین لکنهوئی (م 1306 ق ) در دوازده مجلد به فارسی و کتاب الغدیر در یازده مجلد تأ لیف علامه عبدالحسین امینی (م 1390 ق ) یاد شود که هر دو از پایگاههای اساسی تشیع میباشند.
در بین علمای قدیم شیعه سه تن بودند که هریک در یکی از شعب تاریخ تخصص داشتند, ابو مخنف در تاریخ عراق و اخبار و فتوح آن , واقدی در سیره و مغازی و اخبار و فتوح حجاز, و محمد بن سائب کلبی (م 146 ق ) و پسرش هشام در علم انساب .
قبایل عرب از دیرباز به انساب و نام پدران خود اهمیت بسیار داده و میدهند و هر قبیله به نام جد اعلی و هر پسر به نام پدر نامیده میشود.
اینکه خواندن اشخاص با کنیه نزد عربها تا امروز نشان تکریم و احترام است مبتنی بر همین سابقه میباشد.
مخصوصا بنی هاشم که تعدادشان در سراسر عالم , از صد میلیون متجاوز است , به حفظ نام نیاکان و ضبط شجره نسب تا هاشم بن عبد مناف جد رسول الله (ص ) اهمیت بسیار میدهند و در مسأ له خمس و فضائل سادات و امامت نماز از آن بهره بسیار میبرند.
نخستین نسابه اسلام , که در مسجد مدینه مینشست و مردم در باره انساب خود از او پرسش میکردند عقیل بن ابی طالب ( م ح 60 ق ), برادر امیرالمؤمنین (ع ) بود.
بعد از او این اشخاص در نسب شناسی نامبردار بودند: 1) کمیت بن زید اسدی شاعر (م 126 ق ), 2) محمد بن سائب کلبی که در علم انساب اورا پیش کسوت و مقدم شمرده اند, 3) ابو مخنف لوط به یحیی , 4) ابن کلبی هشام بن محمد بن سائب مؤلف الجمهرة فی النسب , الموجز فی النسب , المنزول فیالنسب , الفرید فی الانساب الملوکی , که برای برامکه تأ لیف کرد و جمهرة الجمهرة , 5) احمد بن محمد بن خالد برقی (م 276 ق ) مؤلف کتاب انساب الامم , 6) یحیی بن الحسن بن جعفر علوی (م 277 ق ) معروف به نسابه , 7) محمد بن یزید مبرد نحوی (م 285 ق ) مؤلف کتاب نسب عدنان و قحطان , 8) سید کاظم عمیدی نجفی نسابه (قرن سوم ), 9) حسین بن احمد بن عمر علوی نسابه (قرن چهارم ) 10) سید نجم الدین ابوالحسن بن علی علوی معاصر سید رضی و سید مرتضی , 11) محمد بن احمد ابیوردی اموی (م 507 ق ) نسابه و مؤلف علم انساب , 12) شریف ابو علی عمر بن حسین صوفی قرن ششم , 13) احمد بن علی علوی نسابه (م 539 ق ), 14) یحیی بن الحسین بن اسماعیل حسنی نسابه و حافظ (قرن ششم ) مؤلف کتاب انساب آل ابی طالب , 15 ) احمد بن محمد بن علی علوی نسابه قرن هفتم , 16) احمد بن محمد بن علی بن محمد دیباج بخاری نسابه , که ممکن است همان احمد شماره 15 باشد, 17) جلال الدین ابوالقاسم علی بن عبدالحمید نسابه (قرن هفتم ) استاد جمال الدین احمد صاحب عمدة الطالب , 18) احمد بن محمد بن المهنا الحسینی (اواخر قرن هفتم ) مؤلف التذکرة للانساب المطهرة , المشجر فی انساب آل ابی طالب , 19) جلال الدین ابو علی عبدالحمید حسینی (قرن هشتم ), 20) علم الدین المرتضی بن جلال الدین پسر جلال الدین عبدالحمید نسابه (قرن هشتم ), 21) شریف ابو عبدالله تاج الدین محمد بن قاسم حسنی (م 779 ق ) دیباجی حلی معروف به ابن معیه , 22 ) جمال الدین احمد بن علی بن الحسین حسنی (م 828 ق ) مؤلف عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب , 23) سید تقی الدین محمد شیرازی حسنی نسابه (م 1019 ق ), 24) سید مهدی غریفی نسابه (م 1343 ق ), 25) سید شهابالدین نجفی مرعشی (م 1411 ق / 1369 ش ) از مراجع بزرگ تقلید شیعیان در زمان خود, گروه بسیار دیگری از نسابه های شیعه نامشان در کتب تاریخ و حدیث و لغت و انساب مذکور است لیکن تفصیلی از ترجمه آنان در دست نیست مانند: سهل بن عبدالله نسابه ابو نصر بخاری و شریف ابن طباطبا نسابه اصفهانی و سید ابوالمعالی اسماعیل بن الحسن حسنی مؤلف کتاب انساب الطالبیه و سید ابو جعفر محمد بن هارون موسی نیشابوری که او را نسابة الشرق والغرب خوانده اند و شریف عزالدین ابوالقاسم احمد بن محمد علوی حسینی حلبی نقیب حلب و غیرهم .
تقریبا همه نسابه ها و مؤلفان انساب شیعه به طوری که ملاحظه شد سادات علوی بوده اند و جالب آنکه نه تنها در ایران بلکه در سراسر کشورهای اسلامی , خاندانهای محتشم سادات , شجره نسب خود را که آیت افتخار ایشانست تا امروز محفوظ میدارند و بعضی هم این شجره ها را به چاپ رسانده اند.
تاریخ نویسی شیعه نیز به وسیله اصبغ بن نباته , یار نزدیک امیرالمؤمنین (ع ) آغاز شد او نخستین مورخی است که مقتل حسین (ع ) یعنی شرح شهادت آن حضرت و یارانش را به تفصیل روایت کرده است .
اسامی و تأ لیفات مشاهیر مورخان شیعی به شرح ذیل است : 1) ابان بن عثمان تابعی , ابو عبدالله الاحمر (م 140 ق ) استاد ابو عبیدة معمر بن المثنی و مؤلف تاریخ اسلام شامل فصول : المبدء والمبعث والمغازی والوفاة والسقیفه والرده , 2) محمد بن سائب کلبی نسابه که از علماء کوفه و در عهد خود از همه کس به ایام و اخبار عرب داناتر بود, 3) ابو مخنف لوط بن یحیی , مؤلف فتوح و مغازی و سایر کتابهائی که نام آنها گذشت , 4) نصر بن مزاحم منقری که قبلا در باره او سخن رفت , 5) محمد بن اسحاق مطلبی , صاحب کتاب السیرة النبویة و کتاب الخلفاء که در عهد خود سرآمد مورخان و محدثان بود, 6) هشام بن محمد کلبی معروف به ابن کلبی (م 206 ق ) که قبلا از او سخن رفت , وی مؤلف : الاحلاف , المآثر والبیوتات والمنافرات والمؤودات , اخبارالاوائل , فیما یقارب الاسلام من امرالجاهلیه , اخبارالاسلام , اخبارالبلدان , الشعر و ایام العرب , الاخبار والاسمار, 7) محمد بن عمر واقدی مؤلف التاریخ الکبیر, المغازی , المبعث , اخبار مکه , فتوح الشام , فتوح العراق , الجمل , مقتل الحسین (ع ), السیره و تواریخ دیگر, 8) احمد بن ابی یعقوب یعقوبی معروف به ابن واضح مؤلف تاریخ یعقوبی که چند بار به چاپ رسیده و به فارسی هم ترجمه شده است , 9) احمد بن محمد بن خالد برقی (م 274 ق ) مؤلف : اخبارالامم , انساب الامم والمغازی , 10) ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی (م 283 ق ) مؤلف المغازی , السقیفه , الجمل , صفین , الحکمین , النهر, الغارات , المقاتل , 11) ابو عبدالله محمد بن زکریا بن دینار غلابی بالولاء (م 298 ق ) راوی و مؤلف کتاب تاریخ , 12) محمد بن مسعود عیاشی (قرن سوم ) مؤلف سیره ابوبکر و عمر و عثمان و معاویه , 13) ابو محمد احمد بن اعثم کوفی (م ح 314 ق ) مؤلف کتاب الفتوح و کتاب التاریخ , 14) محمد بن مزید بن محمود بوشنجی (م 325 ق ) مؤلف : الهرج والمرج فی اخبار المستعین والمعتز, و کتاب عقلاء المجانین , 15) ابو احمد جلودی بصری (م ب 330 ق ) مؤلف کتب بسیار در سیر و تاریخ که تفصیل آنها در الفهرست ابن الندیم مسوطر است , 16) ابوبکر صولی , مؤلف کتب بسیار در تاریخ که تفصیل آنها در الفهرست ابن الندیم مسطور است , 17) اسکافی محمد بن همام کاتب (م 336 ق ) مؤلف تاریخ الائمة , 18) ابوالحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی (م 346 ق ) مورخ بزرگ شیعی مؤلف : مروج الذهب , اخبار الزمان و من اباده الحدثان , تاریخ عمومی در حدود سی جلد, التنبیه والاشراف , اخبار الخوارج , ذخائرالعلوم و ماکان فی سالف الدهور, الرسائل , الاستدراکات بمامر فی سالف الاعصار, اخبارالامم من العرب والعجم , خزائن الملوک و سرالعالمین , المقالات فی اصول الدیانات , البیان ما فی اسماء الائمه , المسائل والعلل فی المذاهب والملل , الابانة عن اصول الدیانه , سرالحیاة , الاستبصار فی الامامه والسیاحة المدینه .
آثار مسعودی مانند تاریخ طبری در شرق و غرب مشهور بوده و از اینرو اروپائیان او را هرودوت شرق لقب داده اند, 19) ابوبکر جعابی (م 355 ق ) مؤلف اخبار آل ابی طالب , اخبار بغداد, اخبار علی بن الحسین (ع ), 20) ابوالفرج اصفهانی که کتاب الاغانی او سند بزرگ تاریخ و حدیث و اخبار موسیقی اسلام است , 21) حسن بن محمد بن حسن قمی (اواخر قرن چهارم ) مؤلف تاریخ قم .
این کتاب را حسن بن علی بن عبدالملک قمی به فارسی ترجمه کرده است (865 ق ), 22) صاحب اسماعیل بن عباد (م 385 ق ) مؤلف کتاب الاعیاد, الوزراء, الخلائف , اخبار ابی العیناء, تاریخ الملک و اختلاف الدول , 23) شیخ صدوق مؤلف کتاب التاریخ , 24) شمشاطی , ابوالحسن علی بن محمد العدوی (قرن چهارم ) که تاریخ طبری را مختصر کرده و تاریخ جهان را از زمان اتمام تاریخ طبری تا زمان خود بر آن افزوده است , 25) ابو نصر عتبی محمد بن عبدالجبار (م 427 ق ) رازی خراسانی قائم مقام شمسالمعالی قابوس در خراسان مؤلف تاریخ یمینی یا تاریخ عتبی که به نام سلطان محمود غزنوی نوشته و منینی در دو مجلد آن را شرح کرده است ابو شرف ناصح بن ظفر جرفادقانی در اوائل قرن هفتم آن را به نثر مصنوع فارسی بر گردانده است , 26) حاکم نیشابوری محمد بن عبدالله (م 405 ق ) مؤلف تاریخ نیشابور و تذکرة الحفاظ, 27) ابو سعید منصور بن الحسین آبی (منسوب به آوره , آبه )(م 422 ق ) مؤلف نثرالدرر و تاریخ ری و کتاب التاریخ , که به قول ثعالبی در تتمة الیتیمه پیش ازو کتابی به این جامعیت در تاریخ تأ لیف نشده است , 28) ابوالحسن علی بن زید بیهقی (م 565 ق ) مؤلف تاریخ بیهق , 29) راوندی , سعید بن هبة الله (م 573 ق ) مؤلف الخرایج والجرایح در معجزات نبوی , کرامات الائمة الاثنی عشر ...
, 30) ابن ابار اندلسی محمد بن عبدالله مؤلف در رالسمط فی خبر السبط, 31) ابن سباعی صاحب تاریخ ابن سباعی (م 674 ق ) که بیش از سی جلد است , 32) ابن طقطقی , صفیالدین محمد بن علی بن طباطبا (م 709 ق ) مؤلف منیة الفضلاء فی تواریخ الخلفاء والوزراء معروف به الفخری که به نام فخرالدین عیسی حکمران موصل تأ لیف کرده و مکررا در مصر و آلمان و فرانسه به چاپ رسیده و به زبان فارسی هم ترجمه شده است , 33) ابن فوطی , کمالالدین عبدالرزاق (م 723 ق ) مؤلف الحوادث الجامعه فی تاریخ المأ ة السابعه , 34) ابو عبدالله ابن نجار بغدادی محمد بن محمود بن حسن (م 643 ق ) مؤلف : ذیل تاریخ بغداد, تاریخ المدینه , نزهة الوری فی اخبار امالقری , جنة الناظرین فی معرفة التابعین , 35) اسکندر بیک منشی مؤلف تاریخ عالم آرای عباسی که آن را در شرح حال و سلطنت شاه عباس صفوی و جلوس شاه صفی نوشته است (م 1038 ق ), احمد بن حسن بن علی بن حر عاملی (قرن یازدهم ) مؤلف الدررالمسلوک فی اخبار الانبیاء والاوصیاء و الخلفاء والملوک , 37) محمد بن مجیر عنقانی (م ب 1153 ق ) مؤلف تاریخ جبل عامل , 38) میرزا محمد تقی بن ملا محمد علی کاشی ملقب به لسان الملک و متخلص به سپهر (م 1297 ق ) مؤلف کتاب بزرگ ناسخ التواریخ , معروفترین تاریخ عمومی متکی به احادیث شیعه که به فارسی نوشته شده و تاریخ عالم را در مجلدات بسیار از هبوط آدم تا عصر ناصرالدین شاه قاجار به رشته تحریر درآورده است .
گرچه بعد از مرگ سپهر پسرش عباس قلی خان کارش را ادامه داد مع ذلک این تاریخ بزرگ ناتمام ماند...
در دو قرن اخیر که صنعت چاپ رواج پیدا کرده و انقلابات سیاسی موجب ظهور رژیمها و دولتهای گوناگون در جهان اسلام شده است , شیعیان در ایران و کشورهای آسیایی و افریقایی آنقدر کتاب و رساله و مقاله و زندگینامه و داستان مذهبی و تاریخی و نسخه تعزیه و نمایشنامه و فیلم نامه تاریخی به زبانهای مختلف انتشار داده اند که فهرست اسامی مؤلفان و مترجمان و سبک و هدف آنها خود کتابی بزرگ را فرا میگیرد.
منابع : کتاب الرجال , نجاشی , مقدمه تاریخ العبر, ابن خلدون , 1366, ق , المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط والاثار, تقیالدین مقریزی , بولاق , 1270 ق , اعیان الشیعة , بیروت 1403 ق , عبیدالله المهدی , حسن ابراهیم و احمد شرف طه , مصر 1366 ق , المعزلدین الله , حسن ابراهیم و طه احمد شرف , مصر 1367 ق , تاریخ تفکر اسلامی در هند, عزیز احمد, ترجمه لطفی و یا حقی , تهران 1367 ش , بهجة الامال فی شرح زبدة المقال , حاج ملا علی علیاری , ج1 , تهران 1354 ش , الذریعة الی تصانیف الشیعة ذیل نام کتابها به خصوص ج 3,
محمد حسین مشایخ فریدنی
