به گزارش مشرق، همایش ملی «هم اندیشی ملی بازخوانی مفهومی مکتب هنر رضوی» از سوی مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی، در جوار حرم مطهر رضوی برگزار شد. این همایش با حضور 30 نفر از استادان و فعالان دانشگاه‌های هنر ایران، دانشگاه تهران، تربیت مدرس و مدرسه اسلامی هنر در محل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار گردید.
ایده مکتب هنر رضوی، الگوی توسعه‌یافته‌ای است
امیر مهدی حکیمی، مدیرعامل موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی در ابتدای این همایش، با بیان این که از دو منظر می‌توان به مفهوم مکتب هنر رضوی پرداخت افزود: این مکتب، از یک منظر شبیه به مکاتب هنری است که در جهان پس از خلق آثار هنری به وجود می‌آید. درگذشته هنرمندانی آثاری را خلق کردند و پس از بررسی آن آثار به مکتب رسیدند، به طور مثال قرن‌ها هنرمندانی در جهان اسلام، آثاری هنری را درباره حرم مطهر حضرت رضا (ع) خلق کردند که این آثار می‌تواند بی‌مانندترین گنجینه هنری جهان در طول قرن‌ها باشد.
وی اضافه کرد: از منظری دیگر، مکتب هنری رضوی، شبیه به مکاتب هنری زمان معاصر است که از دل اندیشه‌ها به وجود آمده‌اند، ازاین‌رو ما با اندیشه‌ای مواجهیم از که سخنان، سیره حضرت رضا (ع) و مفاهیم دینی بهره گرفته است.
وی با اشاره به سخن حضرت رضا (ع) که اگر مردم زیبایی سخن ما را می‌شناختند، قطعاً از ما پیروی می‌کردند، افزود: به طور حتم با زبان هنر می‌توان زیبایی کلام حضرت رضا (ع) را به دیگران منتقل کرد و هنر و هنرمند نقش به سزایی در این زمینه دارند.
وی ابراز امیدواری کرد: با همکاری مراکز فرهنگی کشور، از جمله دانشگاه هنر تهران و سایر مراکز، دومین کنگره ملی مکتب هنر رضوی را برگزار کنیم و در سایه الطاف حضرت رضا (ع) قطب فرهنگی جهان اسلام شکل بگیرد.
محمدجواد استادی، مشاور مدیر عامل و مجری کلان پروژه مکتب هنر رضوی نیز در این همایش گفت: مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی قریب به سه سال است به‌صورت متمرکز همه فعالیت‌های خود را بر ایده مکتب هنر رضوی متمرکز کرده است. این مؤسسه وظیفه دارد امتداد اجتماعی زیارت را با زبان هنر برای گروه‌های مختلف مردم ایجاد کند، ایده مکتب هنر رضوی، الگوی توسعه‌یافته‌ای است که راهنمایی می‌کند چطور مفاهیم را ملموس کنیم که همه گروه‌ها از آن استفاده کنند.
استادی با اشاره به فعالیت‌های مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی در حوزه مکتب هنر رضوی افزود: مهم‌ترین بعد مکتب هنر رضوی بعد مطالعات پژوهشی است که در این راستا با مراکز پژوهشی مختلف، تفاهم‌نامه‌هایی منعقد شده و کنگره ملی مکتب هنر رضوی برگزار شده است. در این مسیر نیز تبیین سند ملی مکتب هنر رضوی در شورای‌عالی هنر ایران مصوب و مقرر شده است، این سند برای بررسی نهایی پاییز امسال به شورای‌عالی فرهنگی ارائه شود که امید می‌رود با تصویب و ابلاغ این طرح ملی، مسیر فعالیت‌های پژوهشی مؤسسه جدی‌تر دنبال شود.
لزوم تنظیم دایره المعارف عظیم هنر و معماری رضوی
دکتر حسن بلخاری قهی عضو فرهنگستان هنر ایران، پژوهشگر و مدیر گروه مطالعات عالی هنر دانشگاه تهران گفت: باید مکتب هنر رضوی از دل آثار که وجود دارد تبیین شود و بعد از شناسایی دقیق، تبویب، تدوین و طبقه بندی شود ما در این مسیر نیازمند تنظیم دایره المعارف عظیم هنر و معماری رضوی هستیم. نباید مکتب هنر رضوی در عرصه تشیع تعریف شود. ما در آغاز راه هستیم مکتب هنر رضوی یک عنوان جدید است که نیازمند تبیین ادبیات است و ما برای تبین این ادبیات نیاز داریم در فضای آکادمیک و علمی ادبیات این بحث را تبین و سپس وارد بحث شکل گیری مکتب هنری رضوی شویم.
وی تصریح کرد: در سال‌های متمادی از گذشته‌های دور تاکنون مشهد و حرم رضوی جایگاه وحدت آثار از سوی اندیشه های مختلف بوده نباید مکتب هنر رضوی در عرصه تشیع تعریف شود. بسیاری از افراد اهل سنت نیز آثار بسیار زیبایی را در حرم مطهر رضوی به وجود آوردند از ابن رو ضروری است که اصول مکتب هنری رضوی از دل آثار استخراج شود.
مدیرگروه مطالعات عالی دانشگاه هنر تهران با تاکید بر اینکه آثار وحدت یافته در حوزه فرهنگ رضوی قطعا بنیان‌های یک مکتب را در جان و بطن خود دارند، تصریح کرد: آثارهنری و معماری که از قرون اولیه هجری در حرم مطهر رضوی ظهور و تمکن یافته‌اند در بطن خود، جامع فرهنگ عظیم هنر و معماری اسلامی هستند که باید این مجموعه کاملا دقیق مورد شناسایی، تبویب و تدوین و طبقه بندی قرار گیرد که شرط آن تنظیم دایره المعارف عظیم هنر و معماری رضوی است.
اهمیت درک تاریخی و اجتماعی در شناخت هنر رضوی
رییس دانشکده هنرهای کاربردی دانشگاه هنر ایران نیز در این همایش با تاکید بر اهمیت درک تاریخی و اجتماعی در شناخت هنر رضوی گفت: استفاده از اصطلاحات مرتبط با هنر اسلامی عمدتا از سوی محققان خارجی انجام می‌شود که مورد نقد می باشد. مکاتب هنری تاریخی مانند مکتب هرات، قزوین، اصفهان و مشهد در زمان خود ساخته نشدند، بلکه بعدها محققان به تحقیق و شناخت آنها پرداخته‌اند.
شیخی تأکید کرد: در ابتدا باید در مورد وجود هنر رضوی و شناخت آن به لحاظ هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه تأمل کنیم. هنرهای دوره‌های مختلفی مانند سلجوقی و خوارزمشاهی تا جمهوری اسلامی دارای ویژگی‌های خاص خود هستند و نباید به راحتی از کنار آنها بگذریم. ضرورتی برای ایجاد مکتب جدیدی نداریم، بلکه باید به تبیین و تفسیر آنچه موجود است بپردازیم.
سخنرانی‌های حضرت رضا (ع) می‌تواند منبع نظریه‌پردازی برای مکتب هنر رضوی باشد
ایرج داداشی عضو هیأت علمی دانشگاه هنر ایران نیز در همایش "بازخوانی مفهوم مکتب هنری رضوی" گفت: باید توجه داشته باشیم که در طرح بحث از مکتب هنر رضوی به کدامین وجوه توجه شود. نخستین طرح این است که خود حضرت منشا یک مکتب باشند.
وی با اشاره به اینکه آثار منسوب به حضرت رضا (ع) در حوزه مختلف مصداقی برای مکتب رضوی است، تصریح کرد: آثار عمده‌ای که به عنوان هنر شناخته می‌شود به طور مثال نسخه خطی قرآن با دستخط حضرت رضا (ع) می‌تواند به عنوان یک الگو منشا تولید اثر قرار گیرد و مصداقی برای مکتب هنر رضوی باشد. هم چنین مکتب حکمی که از به عنوان حکمت رضوی یاد می‌کنیم نیز می‌توان به عنوان مصداقی برای مکتب هنر رضوی بهره جست . در منابعی همچون عیون‌الاخبار الرضا(ع)، اخبار، احادیث و روایاتی از امام نقل می‌شود یا سایر منابع روایی تا تاریخی که در زمان حضرت نوشته شده از این آثار می‌توان گزارش دقیقی از مذاکرات، مناظرات حضرت با سایر اندیشمندان دیگر مذاهب به عنوان یک منبع حکمت رضوی استفاده کرد.
عضو هیأت علمی دانشگاه هنر ایران اذعان کرد: سخنرانی‌های حضرت رضا(ع) نیز می‌تواند مبنای نظریه پردازی برای مکتب هنر رضوی باشد. هم چنین کسانی که بنا به ارادتی که به حضرت رضا(ع) داشته‌اند آثاری در باب تکریم حضرت یا در شان ایشان ایجاد کردند. معماری حرم مطهر، کتیبه نگاری‌ها، و ... همگی توسط استادان رده بالای معماری و خوشنویسی انجام شده است می‌توان این آثار را مورد مطالعه قرار داد و به آن الگوی واحدی که براساس آن اثر تولید شده است در مکتب هنر رضوی توجه کرد.
تاریخ؛ مهم‌ترین منبع برای شناخت هنر رضوی است
محمد خزایی هنرمند و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز در این همایش گفت: شناخت هنر رضوی نیازمند تحقیق بسیار در حوزه‌های گوناگون است و در این زمینه می‌توان از منابعی همچون احادیث رضوی، عرفان اسلامی، ادبیات و شهر، تاریخ، نجوم، ادبیات عامه و قصه، سفرنامه‌ها، فالنامه و عکس‌ها بهره جست. در میان این منابع شواهد مهمی برای درک هنر رضوی به خصوص نمادهای متافیزیکی و مذهبی وجود دارد که درک و فهم مضامین دینی را در هنر رضوی برای مخاطب آسان می‌کند.
وی در پایان با اشاره اینکه بخش تاریخی مهم‌ترین منبع برای شناخت هنر رضوی است، اظهار کرد: در حوزه هنر رضوی باید تمام دوره‌های تاریخی مورد بررسی قرار گیرد ؛ چرا که در دوره‌های مختلف تاریخی اقدامات بسیاری در حوزه معماری و هنر اسلامی حرم مطهر رضوی انجام شده است به طور مثال از احادیث تمام رضا(ع) به خصوص حدیث سلسله الذهب در معماری حرم مطهر رضوی بسیار استفاده شده است.
مناظرات حضرت رضا(ع) منبعی برای مطالعه زیباشناسی مکتب هنر رضوی
استادیار دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر گفت: درباره زیبایی شناسی مکتب هنر رضوی می‌توان از جهات مختلف احادیث و سیره رضوی، آثار مکتوب علمای شیعه متاثر از مکتب هنر رضوی و مطالعه زیباشناختی به مطالعه و بررسی پرداخت.
وی ادامه داد: در میراث رضوی بحث مهم این است که تلقی این مکتب نسبت به زیبایی محسوس و معقول چگونه است و شر و زشتی از لحاظ وجود شناختی چگونه در نظر گرفته می‌شود. بسیاری از علمای شیعه، حکما، فیلسوفان و متکلمان، عارفان و فقهای شیعه اهل ادب و شاعران متاثر از مکتب رضوی و بر پایه آن آثار مفصل و گران سنگی نگاشته‌اند. هنرمندان شیعه متاثر از سیره و سنت رضوی، آثار مختلفی را در حوزه‌های معماری، موسیقی، ادبیات و شعر، هنرهای نمایشی، هنرهای تجسمی و صنایع دستی خلق کرده‌اند که بسیاری از این آثار در جای جای حرم مطهر رضوی نمود دارد و برای بررسی ریشه زیباشناختی این آثار،باید دوره‌های مختلف تاریخی را نیز بررسی کرد.
ظهور مکتب هنری شیعی انقلاب نیازمند نقد هنر، سینما، ادبیات، شعر و معماری
علی اصغر فهیمی‌فر، عضو هیئت علمی دانشکده صدا و سیما نیز در این همایش به ارائه مقاله خود با عنوان «هنر رضوی پرتوی از مکتب شیعی» پرداخت و گفت: ما از هنری که حول موضوع امام رضا (ع) است، تحت عنوان «مکتب» نام می‌بریم که باید با یک رویکرد فلسفی دقیق آن را مورد بررسی قرار دهیم.
وی با بیان این که اندیشه، تقویت کننده هنر و تمدن است، عنوان کرد: شاید نام آثاری را که تاکنون آفریده شده، نتوان مکتب گذاشت، زیرا ارتباط آن با مکتب شیعه مشخص نیست. اگر بپذیریم که تشیع در طول تاریخ خود توانسته یک مکتب هنری تاسیس کند،باید سنجید چه نسبتی با مکتب هنر اسلامی دارد. برخی افراد اعتقاد دارند چیزی به نام مکتب به عنوان یک سازه زیبایی شناختی که قابل تسری به همه آثار باشد در حوزه هنر اسلامی وجود ندارد.
وی، مکتب را عبارت از جهان‌بینی، یک تفکر منسجم و یا فلسفه‌ای که در آثار هنری ظهور پیدا کرده است، دانست و افزود: وقتی ما یک اثر هنری را آنالیز می‌کنیم، باید بتوانیم شگردها، زبان و ویژگی‌های زیبایی شناختی آن را به دیدگاه‌های فکری ارجاع دهیم، به بیان دیگر،دیدگاه‌های فکری مقوم آن تکنیک‌ها باشد. اگر ما بت
وانیم مباحثی مانند هنر، سینما، ادبیات، شعر و معماری را به خصوص در حوزه ملی مورد نقد قرار دهیم، کم کم ظهور مکتب هنری شیعی انقلاب را خواهیم دید.
ارتباط بین هنر رضوی و مطالعات تاریخی
در ادامه،سمانه رستم‌بیگی، استادیار گروه پژوهش هنر دانشگاه هنر ایران گفت: برای آن که بتوان هنری را «مقدس» نامید، کافی نیست که موضوع هنر از حقیقتی روحانی نشأت گرفته باشد، بلکه باید زبان صوری آن هنر نیز، بر وجود همان منبع گواهی دهد. گاهی آثار هنری ذاتا غیر دینی هستند، که مضمون مقدسی دارند، اما برعکس، هیچ اثر مقدسی نیست که صورت غیر دینی داشته باشد، چرا که بین صورت و معنا (روح) مشابهت و تماثل دقیق خدشه‌ناپذیری وجود دارد؛ به عبارت دیگر صورت و معنا در ارتباط با هم هستند.
رستم‌بیگی با بیان این که بی‌گمان روحانیت و معنویت در ذات خود مستقل از صورت است، اظهار کرد: این بدان معنا نیست که می‌تواند به هر شکل و صورتی بیان و ابلاغ گردد. آنگاه که از هنر معنوی سخن به میان می‌آید، در واقع به فضایی اشاره دارد که در آن بستری فراهم شده، تا مفهومی معنوی به صورت چرخه‌ای مدام به واسطه مفاهمه‌ای مشترک میان مخاطب و آفریننده در حال شکل‌گیری و بروز به اشکال مختلف است.
وی ابراز کرد: همانطور که از بحث مطرح شده، یعنی مطالعه در خصوص هنر مقدس- دینی پیرامون کیفیات پیدا است، هرچند که بی شک موضوع هنر رضوی به واسطه تاریخچه آن مطالعات تاریخی را می‌طلبد اما به دلیل تاثیرگذاری بالای این مکان مقدس و هنر معنوی وابسته به آن برروی مخاطبان عام و خاص، که همان هنرمندان است، لزوم استفاده از یکی از جدیدترین روش‌های مطالعاتی مباحث کیفی یعنی، مطالعات زمینه‌ای را توجیه می‌کند.
قرآن مغفول مانده هنر اسلامی است
محمدرضا حسنایی رئیس دانشگاه هنر تهران با اشاره به سخن امام رضا(ع) به هروی مبنی بر اینکه "خدا رحمت کند بنده ای را که امر ما را زنده می نماید. هروی می گوید: من گفتم: چگونه امر شما را زنده می‌شود؟ امام فرمود: علوم ما را فرا بگیرد و آنها را به مردم بیاموزد که اگر مردم، محاسن و زیبائی های کلام ما را بدانند از ما پیروی می کنند." اظهار کرد: وظیفه مومن است که سخن امامش را یاد بگیرد و به هر زبانی که یاد دارد به دیگران نیز بگوید. در این حیطه وظیفه هنرمند هم همین است. اگر ما به عنوان مومن می‌خواهیم مورد رحمت خداوند قرار گیریم، باید تعالیم امام را یاد گرفته و با زبان هنر آن را در جامعه گسترش دهیم.
وی با اشاره به اینکه توحید محور دین است، افزود: برخی گفته‌اند شمسه یا همان مهر، تعریفی از بسم الله هم دارد که در برخی از معماری حرم به جای بسم‌الله بکار رفته است.
حسنایی با تاکید بر اینکه هنر شیعی برای ما همان هنر اسلامی است، افزود: قرآن مغفول مانده هنر اسلامی است و در روایات آمده است که قرآن ناطق از حضرت علی(ع) شروع می‌شود و در سایر ائمه بسط پیدا می‌کند، از این رو نیز حضرت امام رضا(ع) قرآن ناطق است. پس هر هنری در مورد قرآن صحبت کند هنر شیعی است و قرآن نیز کلام خداست و فرامین الهی را به ما یادآوری می‌کند و ما باید ما پرتوی از مهر را در آثار خود انعکاس دهیم که مشخصات هنر شیعی در مضجع شریف حضرت رضا (ع) در کتیبه‌ها و روایات نمود دارد.
وی با اشاره به اینکه در تعریف هنر رضوی، محوریت امام رضا (ع) هستند، افزود: اگر مفهوم امام را نشناسیم، مفهوم هنر هم برای ما شناخته نمی‌شود. امام یک فرد نیست بلکه یک مفهوم جاری است و بسته به زمان فقه تمدنی تغییر می کند. امام سمبل خوبی‌هاست و همه جا حضور دارد. ما در محضر امام هستیم و فاصله ما را از امام دور نمی‌کند. مقابل حضور در اینجا غفلت تعبیر می‌شود.
