دروه اول
بر اساس آنچه در تاریخ نقل گردیده نخستین دوره از ادوار حوزه علمیه اصفهان به زمان سلطنت آل بویه می رسد زمانی که ابوجعفر علاء الدوله کاکویه فرمانروای اصفهان بود «ابن سینا» نزد وی رفت. مدرسه اصفهان یادگار آن دوره است.
مدرسه علایی
مدتی که ابوعلی سینا در زمان امارت علاء الدوله کاکویه دیلمی در اصفهان در خدمت او بود با وجود مشاغل وزارتی به تدریس هم می پرداخت. گنبدی موسوم به ابوعلی - علایی - در محله «در دشت » و در نزدیکی مدرسه شفیعیه اصفهان موجود است که گفته اند مدرس ابوعلی سینا و متعلق به مدرسه ای در آن هنگام بوده است.
«ابو عبد الله معصومی از محققان و حکمای بزرگ اسلام است که در علوم حکمت و فلسفه استاد مسلم بود تولدش در اصفهان اتفاق افتاد و در آن سامان به تحصیل دانش پرداخت و در علوم طبیعی و اسلامی تبحری تام یافت.
هنگام توقف شیخ الرئیس ابوعلی سینا در اصفهان ابو عبد الله پیوسته جلیس و مصاحب او بود که به تکمیل مقامات فلسفی خود پرداخت شیخ پیوسته او را بر سایر شاگردان ترجیح می داد گویند وقتی ابوریحان بیرونی هیجده مساله نزد شیخ الرئیس فرستاد که آنها را جواب گوید او به ابو عبد الله محول کرد و این دلیل وسعت فکر و نظر او در مسایل فلسفه است.
دروه دوم
این دوره همزمان با عصر سلجوقیان است در این عصر از طرف خواجه نظام الملک نهضت احداث مدارس و رقابتهای مذهبی - سیاسی مطرح شد، به این سبب تاریخ حوزه شیعه چندان مشخص نیست هر چند مؤلف تاریخ مدارس ایران به شش مدرسه در این عصر اشاره کرده است ولی شیعی بودن آنها محل تردید است می توان گفت ایران از نیمه دوم قرن پنجم هجری تا یورش مغول از حمله مغول تا زمان غازان خان از پادشاهان ایلخانی (694 - 703) در آشفتگی سیاسی و فرهنگی به سر می برد تا اینکه وی قدرت را به دست گرفت و از مذهب بودایی به آیین اسلام گروید و محمود خوانده شد و از اطاعت خان بزرگ مغول مستقر در چین سرپیچید غازان خان برای بهبود وضع کشور یک سری اصلاحات دامنه دار و قوانین و قواعدی را وضع نمود که نتایج درخشانی به بارآورد.
به پیروی از غازان قریب صد هزار نفر از مغول اسلام آوردند و جانشین وی اولجایتو (703 - 716) به مناسبت تعلقی که به مذهب شیعه داشت از سوی شیعیان محمد خدابنده لقب یافت.
بدین ترتیب تا انقراض سلسله ایلخان ایران آیین اسلام مذهب رسمی دولت و حکومت ایلخان و بر اساس شرع و آداب اسلامی مبتنی گردید و اطاعتی که تا این تاریخ ایلخانان ایران نسبت به قاآن خانبالیغ داشتند از میان رفت و به تدریج رابطه بین خانبالیغ و دربار ایلخانی مقطوع گردید.
مدارس حوزه علمیه اصفهان دراین عصر بدین قرار است: 1 - مدرسه بابا قاسم - مدرسه امامیه 2 - مدرسه جنب مسجد جمعه 3 - مدرسه عصمتیه 4 - مدرسه دردشت 5 - مدرسه شهشهان 6 - مدرسه صدرالدین علی - شامل سه مدرسه 7 - مدرسه اوزون حسن 8 - مدرسه باقریه 9 - مدرسه ترکها 10 - مدرسه درب کوشک 11 - مدرسه خواجه ملک مستوفی
دوره سوم
این دوره یکی از پررونق ترین دوره های حوزه علمیه اصفهان است با دعوت علما و دانشمندان جبل عامل به ایران و رکزیت یافتن اصفهان درعهد صفوی حوزه علمیه اصفهان به اوج شکوفایی رسید. نقطه مقابل دوره دوم - که نهضت احداث مدارس از سوی خواجه نظام الملک برای ترویج مذهب شافعی به وجود آمده بود - در سومین دوره از حوزه اصفهان نهضت احداث مدارس علمیه شیعی روی داد و دهها مدرسه در دورافتاده ترین نقاط ایران بنیان نهاده شد. لیکن شیوع خرافات و فساد اخلاق و روی آوری به دنیا و مظاهر مادی، بی توجهی به علوم و ادبیات عوامل انحطاط صفویه را فراهم ساخت.
جبل عامل که از دیرباز دانشگاه شیعه امامیه و مرکز پرورش دانشمندان و فرزانگان در علوم مختلف اسلامی چون حدیث و فقه، اصول فقه، تفسیر و کلام و اخلاق بود، با گرایش شاه اسماعیل به تشیع و دعوت فقهای شیعه از آن سامان زمینه ساز رونق تفکر شیعی گردید هر چند سابقه تشیع در ایران از قرن اول و دوم است و شهید اول کتاب «اللمعة المدمشقیه » را مقابل درخواست حاکم خراسان «نجم الدین، علی بن مؤید علوی طوسی » حاکم بین سالهای 766 - 783 هجری به ایران ارسال نمود لیکن این بار به دعوت ایرانیان پاسخ مثبت داده شد و دانشمندانی از آن دیار به ایران آمدند از آن جمله اند: 1 - علی بن عبد العالی کرکی(870 - 940ق) 2 - کمال الدین درویش محمد بن الحسن العاملی 3 - علی بن هلال الکرکی(متوفی 993ق.) 4 - حسین بن عبد الصمد الجباعی(918 - 948ق.) 5 - بهاء الدین العاملی(953 - 1030ق.)
همچنین برای نشر تفکر شیعی و مذهب تشیع در ایران لازم بود حرکتی فرهنگی در پی ترجمه و تالیف فراهم آید که با حضور دانشمندان جبل عامل به ایران این حرکت سرعت پذیرفت.
از جمله کتبی که در این دوره ترجمه شد تا اصول اعتقادات شیعه را بیان دارد و به فروع احکام آشنا سازد کتابهای زیر است: 1 - کشف الغمه فی معرفة الائمه 2 - وسیلة النجاه در معرفت اعتقادات از شیخ صدوق ترجمه زواره ای 3 - صحیفه سجادیه، ترجمه ملا محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی 4 - شرح اربعین حدیث ترجمه کتاب اربعین حدیث شیخ بهایی مترجم سید محمد بن محمد باقر حسینی خاتون آبادی 5 - تقسیر «منهج الصادقین » فتح الله بن شکر الله کاشانی به فارسی 6 - شرح نهج البلاغه فتح الله کاشانی به فارسی 7 - مفتاح النجاح ترجمه کتاب عده الداعی احمد بن فهد حلی - از علی بن حسین زواره ای این دوره در گسترش اعتقادات شیعه و فقه و حدیث و ریاضیات و هیات و دیگر علوم و نهضت فرهنگی و نشر مذهب تشیع گامهای بلندی را برداشت چنانکه کتب سه گانه حدیث در این عصر تالیف گردید: 1 - «وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة » محمد بن الحسن الحر العاملی(1033 - 1104ق.) 2 - «الوافی » فیض کاشانی(1010 - 1090ق.) 3 - «بحار الانوار» محمد باقر مجلسی - الثانی(1037 - 1111ق.)عناوین شغلی علما در دوره صفویه
صفویه دولتی برخاسته از «تصوف » بود که صورت روحانی آن تبدیل به سیستم سیاسی - روحانی شده و پیروزی آنان را فراهم ساخته بود و «قطب » آنان با «امام » شیعیان مفهوم واحدی را در امور سیاسی به نظر می آورد لیکن محدوه امام هر قطبی را نمی گرفت و ولایت نمی توانست به هر مرشدی تعلق گیرد از این رو در دولت صفوی سه قدرت نمایان شد: 1 - تصوف 2 - سلطنت و شاه 3 - فقهای امامیه به عنوان نایب امام عصر(عج)
دولت صفوی از جمله شاه اسماعیل برای اداره جامعه اسلامی نیاز به فقیهی داشت تا هماهنگ با او در حیطه امور دینی این جامعه به کار پردازد و مشروعیت رژیم را فراهم سازد بدین جهت از میان فقهای موجود یکی را به عنوان «صدر» برگزید. و به دلیل همین نیاز و نیز دعوت او و فرزندش طهماسب بسیاری از فقهای لبنان به ایران مهاجرت کردند.
با هجرت محقق کرکی و حضور در ایران از آنجایی که مرتبه علمی او فزونتر از «صدر» بود عنوان « شیخ الاسلام » به وی دادند صدر با کارهای اداری درآمیخته بود ولی شیخ الاسلام بیشتر جنبه مذهبی و مقام افتاء داشت.
همچنین از دیگر عناوینی که در دوره صفوی رایج بود عناوین «مجتهد»،«پیشنماز» «مدرس »، «قاضی » و «مفتی » است که هر یک موقعیت دینی و اجتماعی خاص داشته اند.
حوزه فلسفی اصفهان
چنانکه در دوره نخست حوزه علمیه اصفهان اشاره شد شیخ الرئیس ابوعلی سینا مدتی در اصفهان به تدریس علوم عقلی پرداخته است و در واقع از قرن چهارم و پنجم هجری اصفهان با علوم عقلی آشناست. همانگونه که حوزه علمیه همدان در این قرن به برکت وجود شیخ مرکز ثقل فلسفه را از بغداد به همدان انتقال داده است لیکن به جهت اقامت محدود بوعلی در اصفهان حوزه فلسفی اصفهان در این دوره چندان درخشان نیست.
درخشش حوزه فلسفی اصفهان به عصر میرداماد شیخ بهایی و صدر المتالهین شیرازی می رسد که در زمان حکومت صفویان حوزه اصفهان را اداره می نمودند به بیان دیگر اصفهان از قرن یازدهم تا قرن سیزدهم در گرانبهای فلسفه و علوم عقلی را در خود جای داده بود تا اینکه در قرن سیزدهم با عزیمت «ملا عبد الله زنوزی » معروف به آقا حکیم به تهران مرکزیت علوم عقلی به آنجا انتقال یافت.
لازم به یادآوری است که با مهاجرت صدر المتالهین از اصفهان به قم در حوزه فلسفی اصفهان وقفه ای پیش آمد که موجب رکود علوم عقلی در این شهر شد البته دیگر شاگردان میرداماد مکتب فلسفی را در اصفهان تا قرن سیزدهم ادامه دادند لیکن حوزه قم با برخورداری از استاد فرزانه ای چون صدر المتالهین و شاگردان مبرزش وامدار حکمت متعالیه شد.
دانشمندان حوزه علمیه اصفهان
حوزه علمیه اصفهان از جمله حوزه های نادری است که بیشترین مهاجرت علمی علما و دانشمندان اسلامی را به خود پذیرفته و از حوزه های علمیه شیعه بسان «جبل عامل لبنان »، «احساء» و «بحرین » بهره ها برده و دانشها اندوخته است در این مجال به برخی از رجال این حوزه اشاره می کنیم: 1 - محمد باقر داماد(969 - 1041ق.) 2 - شیخ بهایی(1030ق.) 3 - ملا محمد تقی مجلسی 4 - علامه محمد باقر مجلسی(1037 - 1111ق.) 5 - سید نعمت الله جزایری 6 - آیة الله مجاهد سید حسن مدرس(1287 - 1357ق.) 7 - آیة الله میرزا محمد جواد اصفهانی(1240 - 1312ق.) 8 - آیة الله میزرا احمد بید آبادی(1279 - 1357ق.) 9 - آیة الله میرزا محمد علی شاه آبادی(129 - 1369ق.) 10 - آیة الله حاج آقا حسین خادمی(1319 - 1405ق.)
زنان دانش پژوه اصفهان
از دیرباز بیوت آیات عظام و دانشمندان اسلامی مراکز تعلیم و تربیت بوده و این آموزش به گروهی خاص اختصاص داده نشده است. بر پایه همین امر از میان این خاندان علم و فضیلت زنان دانشمندی در فقه واصول و حدیث و ... برخاسته اند. خاندان پر فضیلت علامه مجلسی از این قبیل است.
در دوره اخیر از «بانوی مجتهد ایرانی، بانو نصرت امین » که از جمله دانشمندان و نویسندگان توانای حوزه اصفهان است باید نام برد.
بانو نصرت امین به سال 1308 ق. - 1265 ش. در اصفهان متولد شد و پس از فراگیری قرآن به تحصیل علوم ادبی و دینی پرداخت تا به مقام اجتهاد نایل آمد.
اساتید ایشان عبارتند از:
1 - حجة الاسلام حاج آقا حسین نظام الدین کچویی 2 - حجة الاسلام و المسلمین آقا میرزا علی اصغر شریف 3 - آیة الله آقا سید ابوالقاسم دهکردی 4 - آیة الله میرزا علی آقا شیرازی 5 - آیة الله حاج میر سید علی نجف آبادی
«اربعین الهاشمیه »، «تفسیر مخزن العرفان » در پانزده جلد، «ترجمه تهذیب الاخلاق »، ابن مسکویه و «نفحات الرحمانیة » از جمله تالیفات این بانوی دانشمند است.
بانوی اصفهانی پس از رسیدن به مدارج عالی به تاسیس مدارس نیز همت گمارد که می توان از دو مدرسه زیر نام برد: 1 - «دبیرستان دخترانه امین » تاسیس درسال 1344ش. 2 - «مکتب فاطمه(ع)» که خود ایشان در آن تدریس می کردند.
«علویه زینب السادات همایونی »، «علویه عفت الحاجیه افتخار امین » و «فخر السادات ابطحی » از جمله شاگردان فاضل مکتب بانوی ایرانی هستند. این بزرگ بانوی ایرانی به سال 1403ق. - 23 خرداد 1363ش. دار فانی را وداع گفت.
