افرادی که در رشته های مختلف علوم به بررسی و پژوهش عمیق پرداخته و در این راه رنج بسیار کشیده و در نتیجه نوآوریها و ابتکاراتی داشته اند، آنان را محقق می نامند.
نخستین باری که اصطلاح محقق در علوم اسلامی متداول شد و اولین شخصیتی که لقب محقق گرفت، استاد بزرگ فقیه عظیم الشان ابوالقاسم جعفر بن حسن معروف به محقق حلی رضوان الله تعالی علیه بود. او محقق علی الطلاق است یعنی هرگاه - بطور مطلق - محقق گفته می شود مراد و مقصود، آن بزرگوار است.
شخصیت علمی:
محقق حلی کسی است که شهرت علمی او از لقبش نمایان است.او بحق شایستگی این لقب را دارد. زیرا در دوران خود، گذشته از اینکه بزرگترین فقیه و دانشمند شمرده می شد، کتابی در فقه نوشت بنام شرائع الاسلام فی معرفة الحلال و الحرام که معروف به کتاب شرایع است و این اولین باری بود که فقه به این صورت منظم و مرتب درمی آمد و شاید اگر نام ایشان بر کتاب نبود کسی تصور نمی کرد چنین کتابی در اوائل قرن ششم هجری نوشته شده باشد. علامه حلی خواهر زاده محقق حلی است هنگامی که از او سؤال می کنند: نظر شما درباره محقق چیست؟ در جواب می نویسد:
انه کان افضل اهل عصره فی الفقه او برترین و شایسته ترین شخصیت زمان خود در فقه است.
شاید به نظر برسد که این سخن علامه حلی جامع ترین وصف و تعریف باشد ولی می بینیم یکی از فقهاء شیعه (شیخ حسن فرزند شهید ثانی، صاحب معالم) از این سخن علامه انقاد کرده و می گوید: اگر قید اهل زمانه را برداشته بود بهتر و صحیح تر بود زیرا من در زمان خودمان نیز همانند او فقیهی نمی شناسم. یعنی او بالاترین فقیهی است که (تا زمان صاحب معالم) عالم فقاهت به خود دیده است.
ابن داود حلی در کتاب رجال خود چنین می نویسد: جعفر بن حسن... حلی محقق، امام، علامه و یگانه شخصیت زمان خود، سخنوری همانند او نیست. او کسی است که با دلیل و برهان خصم را به سکوت و خضوع وامی دارد.
تستری در قاموس الرجال می نویسد:
او نخستین کسی است که کتابهای فقهی را به روش و ترتیب متاخرین در آورد. او در کتاب شرایئعش نخبه آنچه در کتاب نهایه شیخ طوسی آمده گردآوری کرده است.
کوتاه سخن اینکه محقق حلی اولین فقیهی است که در تحقیقات فقهی نبوغ داشته و نوآوری نموده و تحقیق کرده است. و آنچه او را در تاریخ فقه اسلامی همچون ستاره ای درخشنده و فروزان نگهداشته دو چیز است:
1- تحقیقات و تالیفات علمی او که همیشه زنده و جاوید است و نسلهای متوالی همواره از این منبع زلال استفاده کرده و می کنند.
2- تربیت شاگردان برجسته و ممتازی که جامع علم و عمل بودند و رهبری دین و دنیای مردم را در دست داشتند. در زمان محقق حلی حوزه علمیه به شهر حله منتقل شد و حرکت علمی رونق خاصی پیدا کرد. انبوهی از شاگردان با فضیلت در محضر درس استاد حاضر می شدند و در اعلام العرب نقل شده است که:
محقق حلی بیش از چهار صد مجتهد شایسته و مبرز به عالم اسلامی تحویل داد و این برای هیچ کس قبل از ایشان سابقه نداشته است.
اینک بعضی از شاگردان برجسته ایشان را نام می بریم:
1- حسن بن یوسف حلی علامه حلی خواهر زاده محقق حلی: شاگردی که شخصیتش اگر برتر و بالاتر از استاد نباشد حتما کمتر نیست. هر گاه علامه بطور مطلق گفته می شود مراد این بزرگوار است.
2- حسن بن داود حلی صاحب رجال.
3- سید جلال الدین محمد بن طاوس.
4- سید غیاث الدین عبدالکریم بن احمد بن طاوس صاحب تالیفات بسیار، از جمله کتاب فرحة الغری.
5- صفی الدین حلی، شاعر و ادیب معروف.
6- شیخ شمس الدین محفوظ بن وشاح.
7- شمس الدین محمد بن صالح.
8- عزالدین حسن بن ابی طالب الیوسفی، صاحب کتاب کشف الرموز که از کتب فقهی ارزنده است.
9- شیخ رضی الدین علی بن یوسف برادر علامه حلی صاحب کتاب العدد القویه.
گرچه محقق حلی استاد بزرگ فقه و اصول است ولی شخصیت علمی او منحصر در این دو علم نیست بلکه او مجموعه ای از علوم و فضائل بود در عقائد و ادبیات و منطق و حکمت نیز بالاترین بهره را داشت. فکری روشن و هوشی سرشار داشت که در برابر هیچ سؤالی خم به ابور نمی آورد و چنان حاضر جواب بود که گوئی مدتها در جواب اندیشیده و فکر کرده است.
هنگامی که دانشمند عالیقدر خواجه نصیر الدین طوسی رضوان الله علیه به عراق آمده بود برای دیداری از حوزه علمیه به حله رفت و در محضر درس محقق حاضر شد. محقق برای تعظیم و تقدیر از مقام شامخ خواجه، درس را قطع کرد ولی خواجه از او خواست درس را دنبال کند. بحث استاد به اینجا کشیده شد که: برای اهل عراق مستحب است در قبله مقدرای به طرف چپ میل کنند.
خواجه پرسید: وجهی برای این استحباب نیست زیرا اگر تیاسر (میل به طرف چپ، از قبله به غیر از قبله باشد حرام است و اگر از غیر قبله به طرف قبله باشد واجب است.
محقق در پاسخ گفت: تیاسر از قبله به قبله است.
خواجه ساکت شد. بعد از این محقق کتاب جالبی پیرامون همین مساله نوشت و برای خواجه نصیرالدین طوسی به ایران فرستاد. که خواجه نیز تحسین و تقدیر کرد.
این بزرگمرد با این همه عظمت و جلال به اندازه ای متواضع و فروتن بود که یکی از شاگردانش قصیده ای در ستایش و مدحش سروده و برای او ارسال می دارد. و با اینکه در آن اشعار چیز جز واقعیت نبوده. ولی محقق در جواب او قصیده ای سروده و ضمن تشویق و تقدیر از او می نویسد: من نمی دانم چه او را وادار کرده که باری سنگین بر دوش من بگذارد. در حالی که مردان روزگار نمی توانند این بار را حمل کنند بلکه کوهها نیز از زیر این بار شانه خالی می کنند با اینکه من می دانم او به برادران و دوستانش شفیق و مهربان است....
تالیفات محقق:
1- در اعتقادات: کتاب المسلک فی اصول الدین.
2- در منطق: النکهة فی المنطق.
3- در ادبیات: سلسله قصیده هائی که بین او و پدرش و همچنین بین او و دوستش شیخ محفوظ جریان داشت. این قصیده ها را صاحب اعیان الشیعه نقل کرده است.
4- در پاسخ به سؤالات:
الف: المسائل العزیة.
ب: المسائل المصریة.
5- در اصول فقه:
الف: المعارج فی اصول الفقه.
ب: نهج الوصول الی علم الاصول.
6- در فقه:
الف: شرح نکت النهایة. تفسیر است بر کتاب نهایه شیخ طوسی.
ب: النافع فی مختصر الشرایع: این کتاب چندین بار چاپ شده و شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است.
ج:مختصر مراسم سالار.
د: رسالة فی القبلة.
ه: شرایع الاسلام فی معرفة الحلال و الحرام: معروف به کتاب شرایع. زنده ترین و ارزنده ترین اثری است که از محقق حلی به یادگار مانده و در تاریخ جاوید خواهد ماند. با الفاظی کم و عباراتی شیوا و سبکی روان و نظم و ترتیبی بی سابقه و خلاصه روشی جالب و جدید در فقه، محقق حلی این کتاب نفیس را نوشت و مجموعه ابواب فقه را زیر چهار عنوان قرار داد: 1- عبادات 2- عقود 3- ایقاعات 4- احکام
48 کتاب فقهی بطور تفصیل در این چهار عنوان آمده و کلیات مسائل مربوط به اینها را محقق در شرایع جمع آوری نموده است. هریک از این ابواب فقهی را نیز به ارکان یا فصل ها و مقدمات تقسیم نموده و هر یک از این ارکان و فصلها نیز به بخشهای مختلف تقسیم می شود که گاهی هر جزء از اینها بحث خاص خود دارد. خلاصه در تبویب و ترتیب مسائل فقهی ابتکار جالبی بکار برده است.
این کتاب از آن زمان تا کنون همواره مورد توجه و علاقه فقهاء و مجتهدین بوده است.
شیخ آقا بزرگ طهرانی رحمة الله علیه در کتاب الذریة الی تصانیف الشیعه چنین می نویسد:
علماء از دوران مؤلف تا کنون به این کتاب دلباختند و فقهاء در طول قرنها بر این کتاب تکیه کردند و بحث ها و درسهای خود را پیرامون آن قرار دادند و شرحها و تفسیرها و حاشیه ها بر آن زدند تا آنجا که می توان گفت: کتابها و منابع فقهی بزرگ ما که پس از محقق تالیف شده در حقیقت شرحهائی از این کتاب است. بعضی از این شرحهای بی شمار تحت این عناوین است:
1- اساس الاحکام.
2- جامع الجوامع.
3- جواهر الکلام. (تالیف آیة الله شیخ حسن نجفی معروف به صاحب جواهر که از بزرگان فقهاء شیعه است و هم اکنون جواهر او جامعترین و مفصلترین کتاب فقهی شمرده می شود.)
4- غایة المرام.
5- کشف الاسرار: (یکی از کتابهای معروف و مهم فقهی به شمار می آید.
6- کنز الاحکام.
7- مدارک الاحکام: (صاحب مدارک از نوابغ فقهی شیعه است و از نواده گان شهید ثانی است. آراء مکحم او تغییر و تحولی عمیق در فقه شیعه بوجود آورد.)
8- مسالک الافهام: (تالیف شهید ثانی که از فقهاء جلیل القدر و شخصیت های عظیم اسلام است.)
9- مصباح الفقیه: (تالیف محقق همدانی که از متاخرین است. تحقیقات ارزنده ایشان در این کتاب، تاثیر عظیمی در روند تکاملی فقه امروز دارد.)
10- هدایة الانام.
11- معارج الاحکام.
12- نکت الشرایع.
و هر یک از این کتابهای نامبرده مجموعه بزرگی از فقه شیعه است که معروف و مشهور و مورد استفاده فقهاء در طول زمان بوده است.
در سال 602 هجری قمری در شهر حله آن هنگام که کشور اسلامی از رنج فاجعه ها و بلاهای دولت عباسی و همچنین خرابیها و ویرانیهای مغول را با شدت و سختی تحمل می کرد محقق حلی متولد شد. و سرانجام پس از هفتاد و چهار سال تلاش بی وقفه در دمت به اسلام و مسلمین و ترویج احکام آل محمد(ص)، در ماه ربیع الثانی سال 676 هجری دنیا را وداع گفت و زندگی جاویدان را آغاز کرد.
